کاربست روش تحلیل مضمون در بررسی و مقایسه جایگاه «فکر»در روان‎شناسی قرآن بنیان

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی گروه روانشناسی

2 دانش آموخته حوزه علمیه، سطوح عالی؛ و دانش‌پژوه دکتری قرآن و روانشناسی جامعه المصطفی (ص) العالمیه

چکیده

در دهه‎‎‎‎های اخیر، با وجود احترام به روش‎‎‎‎های کمّی و تلفیقی، اقبال روزافزونی به روش‎های پژوهش کیفی توسط پژوهشگران صورت گرفته است. در بین روش‎های کیفی متعدد نیز فقط بعضی از آنها را می‎‎‎‎توان در مطالعه متن، به‎کار گرفت که یکی از آن روش‎ها عبارت است از روش «تحلیل مضمون». هدف این پژوهش عبارت است از معرفی این روش، از طریق کاربست آن در مطالعه قرآنی−روان‎شناختی، در باب واژه «فکر» به‎عنوان یک نمونه.روش گردآوری داده‎‎‎‎های این پژوهش کتابخانه‎‎‎‎ای و روش تحلیل داده‎‎‎‎ها، تحلیل عقلی بوده است. ابتدا، روش تحلیل تم و زیرمجموعه‎‎‎‎های آن معرفی شده و سپس، آیات مرتبط با موضوع «فکر» با استفاده از شیوۀ شبکۀ مضامین جمع‎‎‎‎آوری شده است. آنگاه «مضامین پایه‎‎‎‎ای» از قرآن استخراج و از طریق آنها، به «مضامین سازمان‎دهنده» و در نهایت به «مضامین فراگیر» دست یافته‎‎‎‎ایم.در گام پایانی، نتایج به‎دست آمده قرآنی در باب «فکر»، با سازه روان‎شناختی «فکر»، بررسی تطبیقی شده است. یافته‎‎‎‎های پژهش قرآنی، دو مضمونِ فراگیرِ «مبدأ» و «معاد» را به‎دست داد و مطالعه تطبیقی، معلوم کرد که هدف تفکر در دانش روان‎شناسی بازیابی «تعادل روانی» است؛ درحالی‌که هدف «فکر» در قرآن، عبارت است از «سعادت اخروی»؛ همچنین تفکر در معنای قرآنی خویش به زندگی انسان هویت، جهت و معنا می‎‎‎‎دهد در صورتی که در معنای روان‎شناختی آن، تفکر فرایندی است که در ارزیابی، نتیجه‎‎‎‎گیری و تصمیم به او کمک می‎‎‎‎کند و نیز معلوم شد که «روش تحلیل مضمون» کارایی زیادی در مطالعات «روان‎شناسی قرآن بنیان» دارد.

کلیدواژه‌ها


1. آراسته، حمیدرضا و همکاران (پاییز 1398)، «ارائه الگوى تعالى سازمانى بر پایه قرآن کریم»، فصلنامه علمى پژوهشهاى مدیریت انتظامی، س14، ش3، ص387- 405.
2. ابراهیم‎زاده دستجردی و همکاران (بهار و تابستان 1399)، «شناسایی و تحلیل مؤلفه‎های مدیر اثربخش فرهنگی از منظر قرآن کریم»، مدیریت در دانشگاه اسلامی، س9، ش1، ص185-202.
3. ابراهیمی، اسماء و همکاران (1396)، «آسیب‎شناسی روانی از منظر قرآن: تحلیل مضمون»، نشریه اسلام و سلامت، دوره دوم، ش34، ص15- 24.
4. ابراهیمی، اسماء و همکاران (پاییز و زمستان 1394)، «آسیب‎شناسی روانی از منظر قرآن، تحلیل مضمون»، نشریه اسلام و سلامت، ش3−4، ص15-24.
5. ابن‎منظور، محمدبن‎مکرم (بی‎تا)، لسان‎العرب، بیروت-لبنان، انتشارات دارالفکر.
6. ابوهلال العسکری (م. ۳۹۵ق/۱۴۱۲ ق)، معجم الفروقاللغویه، ج۱، ص۱۲۱، قم: انتشارات اسلامی.
7. افتخاری، قاضی‎زاده (1397)، «تحلیل تماتیک امنیت و آزادی اندیشه از منظر امام خامنه‎ای (مدظله‎العالی)»، فصلنامه امنیت ملی، دوره 8، ش29، ص33- 58.
8. بهادری، آتنا (1398)، «تحلیل مضمون عهدنامه امیرالمؤمنین علیg با مالک اشتر»، فصلنامه پژوهشنامه نهجالبلاغه، س7، ش28، ص57- 77.
9. بهروزی‎‎لک، غلام‎رضا و حسین ‎میر‎چراغ‎‎خانی (بهار 1398)، «کشف دلالت‎های اجتماعی ‎سیاسی سوره نمل با روش تحلیل محتوای کیفی»، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، س24، ش1، پیاپی 90، ص5-30.
10. پاک‎سرشت، حسینی، اینانلو (1391)، «تحلیل تماتیک رفتارهای بدنی در بین دختران و زنان تهرانی»، نشریه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دوره 8، ش28، ص147- 169.
11. جعفری، ابوالفضل و همکاران (1398)، «تحلیل مضمون تصویر بازار از منظر اسلام»، فصلنامه علمی اقتصاد و بانکداری اسلامی، ش29، ص171- 193.
12. جی‎تریسی، سارا (2013)، روشهای تحقیق کیفی، ترجمه حسین خنیفر و طاهره منیری‎شریف (1394)، تهران: انتشارات مهریان نشر.
13. خان‎احمدی، اسماعیل (1399)، «تحلیل مضمون تشکیل و توسعه نیروی دریایی راهبردی در اندیشه دفاعی امام خامنه‎ای (مدظله)»، فصلنامه علمی آموزش علوم دریایی، ش21، ص125- 138.
14. خنیفر، حسین و ناهید مسلمی (1398)، اصول و مبانی روشهای پژوهش کیفی، ج1، تهران: انتشارات نگاه دانش.
15. دلاور، علی (بهار 1389)، «روش‎شناسی کیفی»، فصلنامه راهبرد، س19، ش54، ص307-309.
16. راغب‎اصفهانی، حسین‎بن‎محمد (1412ق یا 1992م)، مفردات الفاظ قرآنالکریم، دارالشامیة، بیروت-لبنان.
17. ربانی، حوریه، بانکی‎پورفرد، امیرحسین (1395)، «تحلیل کیفی جایگاه و اخلاق مادری در تفسیر نمونه»، فصلنامه علمی- ترویجی اخلاق، س6، ش21، ص179-212.
18. رحمان یاسی و همکاران (پاییز و زمستان 1395)، «الگوی خط‎‎مشی‎گذاری انسجام اجتماعی از منظر قرآن کریم»، دو فصلنامه علمی پژوهشی دین و سیاست فرهنگی، ش7، ص7-31.
19. ردادای محسن؛ جلال درخشه و اصغر افتخاری (پاییز1394)، «تحلیل مضمونی اعتماد در اندیشه آیت‎الله خامنه‎ای، جستارهای سیاسی معاصر»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، س6، ش3، ص53−72.
20. رسول‎زاده اقدم، عدلی‎پور، محمدی(1395)، «تحلیل تماتیک موانع و مشکلاًت پیش روی ازدواج جوانان»، دومین همایش ملی سبک زندگی و خانواده پایدار، کد COI مقاله: LIFESTYLE02_131.
21. رضا فراشبند و همکاران (1399)، «واکاوی مفهوم مثبت‎اندیشی در آموزه‎های حضرت علیg به‎منظور ارائۀ دلالت‎های تربیتی و اعتبار بخشی آن»، فصلنامه علمی و پژوهشی قرآن و طب، دوره 5، ش2، ص43-58.
22. رضوانی، محمدرضا (1398)، «تحلیل مضمون الگوی پایۀ اسلامی-ایرانی پیشرفت و کاربرد آن در معماری الگوی بومی توسعۀ روستایی»، فصلنامه برنامهریزی و آمایش فضا، دوره 23، ص181- 197.
23. رضوی، سیدمصطفی و همکاران (1392)، بازکاوی روش تحقیق آمیخته، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
24. رئیسی، احسان (1397)، «جایگاه و نحوۀ تعامل فکر و ذکر در سنت اول عرفانی»، دوفصلنامه پژوهشنامه عرفان، س9، ش18، ص74-93.
25. زودرنج، صدیقه و همکاران (بهار 1395)، «زنجیره منظم معنایی درون‎مایه‎ها در صحنه‎های داستان یوسفg در قرآن کریم»، فصلنامه علمیتخصصی مطالعات متون ادبی اسلامی، س1، ش1، ص67-86.
26. سانتراک، جان (2003)، «زمینه روانشناسی سانتراک»، ترجمه فیروزبخت، مهرداد (1383)، تهران: رسا.
27. الشعرانى (م. ۱۳۹۳ق)، نثر طوبى، ج۲، ص۴۷۵، تهران: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۹۸ ق.
28. شیخ‎زاده و دیگران (پاییز و زمستان 1390)، «تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‎های کیفی، اندیشه مدیریت راهبردی»، س5، ش2، شماره پیاپی10، ص151-198.
29. الطباطبایی (۱۴۱۷ ق)، المیزان، ج۸، بیروت: اعلمی.
30. طیاری‎نژاد، رامین و همکاران (1399)، «واکاوی عوامل ایمان‎ناپذیری اقوام از دیدگاه قرآن کریم با روش تحلیل محتوای مضمونی»، فصلنامه علمی «تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراB»، س17، ش4، ص143- 173.
31. عباس‎زاده، روح‎الله و همکاران (بهار و تابستان 1397)، «مؤلفه‎های نظریه هنجاری رسانه‎های جمعی در قرآن»، دو فصلنامه علمی پژوهشی اسلام و علوم اجتماعی، س10، ش19، ص۲۵-۴۸.
32. علوی، سیدکامران (1385)، تفکر و زبان، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
33. قاسمی روشناوند؛ حسن بحرالعلوم و معصومه امامی‎روشناوند (پاییز و زمستان 1397)، «تحلیل مضمون تربیت بدنی و تقویت قوای جسمانی مبتنی بر آیات قرآن کریم»، پژوهش در ورزش تربیتی، ش15، ص۷۳-۹۴.
34. قاسمی‎زاد و همکاران (پاییز 1397)، «شناسایی مؤلفه‎های مدیریت زمان از منظر آموزه‎های اسلامی و اعتباربخشی آن توسط مدیران آموزشگاهی»، فصلنامه مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، س3، ش3، شماره پیاپی 8، ص۸۵- ۱۰۰.
35. کلانتری، ابراهیم (زمستان 1386)، «تفکر و منابع آن از دیدگاه قرآن کریم»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، س3، ش11، ص۲۳-۴۷.
36. مایکل فری (1388)، شناختدرمانی گروهی، ترجمه مسعود جان‎بزرگی، قم: انتشارات حوزه و دانشگاه.
37. محجوب، فاطمه، (1993م) «الموسوعةالذهبیه»، ۲۱ ج. قاهرة: دارالغد العربى.
38. محمدی، قدرت‎الله و همکاران (1396)، «تدوین الگوی مدیریت جهادی مبتنی بر بیانات مقام معظم رهبری (دام‎ظله‎العالی)»، فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، س20، ش75، ص5- 30.
39. مصطفوی، حسن (1385ش)، التحقیق فی کلمات القرآنالکریم، تهران: انتشارات مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
40. معینی، علیرضا (1398)، «تحلیل مضمون سیاست‎های اقتصاد خانواده در ایران»، مطالعات راهبردی زنان، ش83، ص81- 104.
41. مکارم شیرازی و دیگران (۱۳۷۵ش)، تفسیر نمونه، ج۹، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
42. مهری کریم؛ بهجت یزدخواستی و محمدحسین پناهی (بهار و تابستان 1393)، «سیاستگذاری قومی مبتنی بر دیدگاه مقام معظم رهبری: تحلیل تماتیک»، دوفصلنامه مطالعات قدرت نرم، س4، ش10، ص75−97.
43. مینایی و سیدحسینی (1394)، «تحلیل تماتیک سبک زندگی در بازی رایانه‎ای سیمز»، نشریه مطالعات رسانه‌ای، دروه 10، ش28، ص111- 125.
44. نصیری، امید و همکاران (1398)، «شبکه مضامین عوامل ایجاد فقر در جامعه اسلامی از منظر آیات قرآن و احادیث اهل بیتb»، دو فصلنامه علمی مطالعات قرآن و حدیث، س13، ش1، ص159- 187.
45. نوشین‎فرد و همکاران (تابستان 1397)، «مطالعۀ مفاهیم اخلاق ‎اجتماعی قرآن کریم به‎منظور مقوله‎بندی آیات»، فصلنامه پژوهش اجتماعی، س10، ش39، ص83-137.
46. هیلگارد (1389)، زمینه روانشناسی، ترجمه محمدنقی براهنی و همکاران، تهران: انتشارات رشد.
47. یاسی و همکاران (پاییز و زمستان 1395)، «الگوی خط‎مشی‎گذاری انسجام اجتماعی از منظر قرآن کریم»، دوفصلنامه علمی پژوهشی دین و سیاست فرهنگی، ش7، ص7-31.
48. Dennis Howitt (2016), Introduction to Qualitative Research Methods in Psychology (3th Edition), United Kingdom, Pearson Education Limited.