بازخوانی مدل اجتهادی تجربی علم دینی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

اندیشة علم دینی با وجود کوشش­ های صورت­ گرفته در دهه­ های اخیر از سوی موافقان و مخالفان آن هنوز به نقطه روشنی نرسیده است. این مقاله با هدف بازخوانی یکی از مدل­های علم دینی، موسوم به مدل اجتهادی - تجربی که نخستین بار در اوائل دهه 1380 مطرح شد و به­ تدریج در ضمن چندین کتاب و مقاله شرح و بسط یافت، پس از توضیح کوتاهی درباره جایگاه این مدل در میان دیدگاه­‌های علم دینی و معرفی کلّی مبانی و روش­‌شناسی این مدل، به رفع ابهامات و اشکالات آن در خلال ده محور پرداخته است. این محورها عبارت­‌اند از: سقوط در دام تجربه­ گرایی، وابستگی به پارادایم­‌های غربی، ابهام در تفکیک سطوح علم به تجربی و فراتجربی، عدم عینیت، عدم کفایت گزاره‌های متون دینی برای تولید علم، احتمال ابطال تجربی گزاره‌های دینی، ترجیح معرفت ضعیف­‌تر بر معرفت قو‌‌ی­‌تر، ابهام در وجه نام­‌گذاری علم دینی، ابهام در امکان پیشرفت و مشکل عدم خلاقیت.

کلیدواژه‌ها


1-امام خمینی، سید روح‌الله (1378). صحیفه امام، (23 جلد)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
2-ایمان، محمدتقی و کلاته‌ساداتی، احمد (1392). روش‌شناسی علوم انسانی نزد اندیشمندان مسلمان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
3-باقرى، خسرو (1382). هویت علم دینى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
4-بستان نجفی، حسین و همکاران (1384). گامی به سوی علم دینی (1): ساختار علم تجربی و امکان علم دینی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
5-بستان نجفی، حسین (1390). گامی به سوی علم دینی (2): روش بهره‌گیری از متون دینی در علوم اجتماعی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
6-بستان نجفی، حسین (1392). نظریه‌سازی دینی در علوم اجتماعی با تطبیق بر جامعه‌شناسی خانواده، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
7-بستان نجفی، حسین (1396). نظریه عرفی‌شدن با رویکرد اجتهادی تجربی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان تبلیغات اسلامی.
8-پیروزمند، علیرضا (1391). «جنبش نرم‌افزاری و معرفی فرهنگستان»، گفتارهایی در علم دینی، ویراستار علمی: عطاءالله بیگدلی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
9-تمیمی آمدی، عبدالواحد (1366). تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق: مصطفی درایتی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. 
10-جوادى آملى، عبدالله (1377). شریعت در آیینه معرفت، قم: مرکز نشر اسراء.
11-حرّ عاملى، محمد بن الحسن ([بی‌تا]). وسائل الشیعه (20 جلد)، طهران: المکتبة الاسلامیة.
12-خسروپناه، عبدالحسین (1392). در جستجوی علوم انسانی اسلامی: تحلیل نظریه‌های علم دینی و آزمون الگوی حِکمی- اجتهادی در تولید علوم انسانی اسلامی (ج1)، قم: نهاد نمایندگی مقام معظّم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف. 
13- دفتر همکارى حوزه و دانشگاه (منتشر نشده). مجموعه مقالات حقوق، مقاله نهم.
14- سایر، آندرو (1385). روش در علوم اجتماعی: رویکردی رئالیستی، ترجمه عماد افروغ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
15- سروش، عبدالکریم (1366). تفرج صنع، تهران: سروش.
16- شجاعی­زند، علیرضا (1397). «چون و چرا در علم دینی»، علوم انسانی اسلامی، سال هفتم، ش25، تابستان (صص165-172).
17- طالبان، محمدرضا (1388). «مکانیسم‌ها و جامعه‌شناسی: نقش و اهمیت مکانیسم‌ها در تبیین پدیده‌های اجتماعی»، روش‌شناسی علوم انسانی، سال پانزدهم، ش61، زمستان (صص63-102).
18- طباطبایی، سید محمدحسین (1374). اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران: صدرا.
19- طباطبایی، سید محمدحسین ([بى‌تا]). المیزان فى تفسیر القرآن، قم: جماعة المدرسین فى الحوزة العلمیة.
20- علیپور، مهدی و حسنی، سید حمیدرضا (1389). پارادایم اجتهادی دانش دینی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
21- فِی، برایان (1383). پارادایم‌شناسی علوم انسانی، ترجمه مرتضی مردیها،تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
22- کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی، (8 جلد)، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
23- گلچین، مسعود (1383). «مفهوم جامعه­شناسى اسلامى: امکان و عدم امکان و دلالت­هاى آن»، دین و علوم اجتماعى، به کوشش مجید کافى، قم: مؤسسه پژوهشى حوزه و دانشگاه.
24- گلشنی، مهدی (1393). از علم سکولار تا علم دینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
25-مجلسى، محمدباقر (1403ق). بحار الأنوار (110 جلد)، بیروت: مؤسسة الوفاء.
26-مجلسی، محمدتقی (1406ق). روضة المتقین (14 جلد)، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور.
27-مطهری، مرتضی (1377). مجموعه‌ آثار، ج6، تهران: صدرا.
28-ملکیان، مصطفى (1380). راهى به رهایى، تهران: نشر نگاه معاصر.
29-نقشبندی الخالدی، داود (1406ق). الرّد علی الآلوسی، استانبول: مکتبة الحقیقه.
30-وحید بهبهانی، محمدباقر (1424ق). مصابیح الظلام (11 جلد)، قم: [بی‌نا].
31-Bohman, James (1994). New Philosophy of Social Science, Oxford: Polity Press.
32-Føllesdal, Dagfinn (1996), "Hermeneutics and the Hypothetico-Deductive Method", Readings in the Philosophy of Social Science, Cambridge & Massachusetts: MIT Press.
33-Outhwaite, William (1983). Concept Formation in Social Science, London and Boston: Routledge & Kegan Paul.