از پیش‌نگری تا آینده‌نگاری: ابتنای روش‌شناسی آینده‌پژوهی بر مدل پیاز پژوهش

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری آینده پژوهی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران

2 استاد دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران.

چکیده

منحصربه‌فرد بودن معرفت‌شناسی آینده‌پژوهی، نوپا بودن و ماهیت میان فرا‌رشته‌ای آینده‌پژوهی و نیز خلأ ادبیات موجود در حوزه روش‌شناسی آن موجب شده است که یکپارچگی مناسبی در این حوزه وجود نداشته باشد؛ از این جهت روش‌شناسی آینده‌پژوهی همانند خود این رشته تحولات فراوانی را در دو دهه گذشته پشت‌سر گذاشته است. به دلیل وجود این ضعف جدی، پژوهش حاضر درصدد بررسی روش‌شناسی و ساخت طرح پژوهش کارآمد و متناسب با نیازهای روزافزون آینده‌پژوهی است تا مانع سردرگمی پژوهشگران شود. عمده مطالعات علمی در زمینه روش‌شناسی آینده‌پژوهی بر روش‌های متمایز و اجرای آنها تمرکز دارند؛ در حالی که روش‌شناسی در آینده‌پژوهی به خودی خود هدف نبوده، بلکه از آن استفاده می‌شود تا به رویکردهای مناسب به نگاشت واقعیت، یعنی همان آینده جهت داده شود. در این مقاله با محوریت روش‌شناسی توصیفی−تحلیلی به بررسی سامانمند برای توسعه روش‌شناسی پژوهش براساس مدل پیاز پژوهشی پرداخته می‌شود و ارتباط و انطباق این مدل را برای آینده‌پژوهی بررسی می‌کند. مقاله حاضر نه مرحله از توسعه روش‌شناسی و ساخت طرح پژوهش برای آینده‌پژوهی را ترسیم و تبیین می‌کند که با تعریف موضع فلسفی شروع‌ و به تدریج به ساخت طرح پژوهش منتهی می‌شود.

کلیدواژه‌ها


1. بل، وندل (1395)، مبانی آینده‌پژوهی: تاریخچه، اهداف و دانش: علم انسانی برای عصر جدید، ترجمه مصطفی تقوی و محسن محقق، تهران: مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری‌های دفاعی.
2. پایا، علی و علیرضا همتی (1396)، «ارزیابی نقّادانه روش‌شناسی‌های آینده‌نگاری و آینده‌پژوهی»، مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، س7، ش22، ص157−184.
3. دانایی فرد، حسن؛ مهدی الوانی و عادل آذر (1393)، روش‌شناسی پژوهش کمّی در مدیریت: رویکردی جامع، چ9، تهران: صفار.
4. دانایی فرد، حسن؛ محمدمهدی ذوالفقارزاده، مصطفی تقوی، مهدی محمدی و پیمان محمدی (1397)، «بررسی دلالت‌های واقع‌گرایی انتقادی در تدوین دستور کار خط‌مشی‌‌گذاری علم، فناوری و نوآوری»، موردکاوی اسناد افق 2020 و اقتصاد زیستی 2030 اروپا، روش‌شناسی علوم انسانی، 24(95)، ص21-50.
5. شیروانی ناغانی، مسلم؛ عین‌الله کشاورز ترک و اشکان یوسفی (1399)، «نقد مبانی فلسفی میان رشتۀ آینده‌نگاری راهبردی به مثابه یک علم انسانی و اجتماعی نوین»، پژوهش‌های عقلی نوین، س5، ش9، ص83−104.
6. عرب‌بافرانی، محمدرضا (1396)، طراحی چارچوب اثربخش روش‌شناسی در آینده‌پژوهی، رساله دکتری در رشته آینده‌پژوهی، قزوین: دانشگاه بین‌المللی امام خمینیe.
7. عرب‌بافرانی، محمدرضا و محمدرحیم عیوضی (1400)، «مطالعه تطبیقی گونه‌شناسی‌های روش در ‌آینده‌پژوهی»، آینده‌پژوهی انقلاب اسلامی، س2، ش1، ص7−36.
8. عرب‌بافرانی، محمدرضا و محمدرحیم عیوضی (1398)، «مطالعه شاخص‌های ارزیابی و انتخاب روش در پژوهش‌های آینده‌پژوهی»، آینده‌پژوهی مدیریت، س30، ش3، ص23−38.
9. کمیجانی، علی و محمدرحیم عیوضی (1399)، «سیمای پارادایمی آینده‎پژوهی: از بازخوانی تا بازنمایی آینده‎های یکپارچه»، حوزه و دانشگاه روش‌شناسی علوم انسانی، س26، ش105، ص1−17.
10. معبودی، محمدتقی (۱۳۹۹)، «تبارشناسی مفهوم و مبانی پارادایمی آینده‌پ‍‍ژوهی»، فصلنامه چشم‌انداز شهرهای آینده، س۱، ش۴، ص41−۶۵.
11. منطقی، محسن؛ محسن الویری و جعفر رحمانی و رضا ابروش (1397)، «ارائه مدل مفهومی روش‌شناسی آینده‌پژوهی اسلامی»، مجله علمی مدیریت فرهنگ سازمانی، س16، ش4، ص951−972.
12. Aligica, P. D. & Herritt, R. (2009), Epistemology, social technology and expert judgement: Olaf Helmer's contribution to futures research, Futures41(5), 253−259.
13. Aligica, P. D. (2003), Prediction, explanation and the epistemology of future studies, Futures, 35(10), 1027−1040.
14. Amara, R. (1991), Views on futures research methodology, Futures, 23(6), 645−649.
15. Aspinwall, L. G. (2005), The psychology of future-oriented thinking: From achievement to proactive coping, adaptation, and aging. Motivation and emotion29(4), 203-235.
16. Bell, W. (2003), Foundations of Futures studies: History, Purposes and Knowledge (1st ed), Routledge.
17. Boonmavichit, T., & Boossabong, P. (2022), Approaching foresight through critical realism: lessons drawn from Thailand. Journal of Futures Studies26(4), 41-54.
18. Breiner, S., Cuhls, K., & Grupp, H. (1994), Technology foresight using a Delphi approach: a Japanese‐German co‐operation. R & D Management24(2), 141-153.
19. Bürgel, H. D., Reger, G. & Ackel−Zakour, R. (2005), Technologie−Früherkennung in multinationalen Unternehmen: Ergebnisse einer empirischen Untersuchung. In TechnologieRoadmapping (pp. 27−53), Springer, Berlin, Heidelberg.
20. Chiffi, D., Pietarinen, A. V. & Proover, M. (2020), Anticipation, abduction and the economy of research: the normative stance, Futures, 115, 102471.
21. Coates, J. F., Mahaffie, J. B. & Hines, A. (1994), Technological forecasting: 1970–1993, Technological Forecasting and social change, 47(1), 23−33.
22. Cuhls, K. (2003), From forecasting to foresight processes–new participative foresight activities in Germany. Journal of forecasting22(2‐3), 93-111.
23. De Toni, A. F., Siagri, R. & Battistella, C. (2020), Corporate foresight. In Corporate Foresight (pp. 73−85). Routledge.
24. Delaney, K. (2002), Futures: In Search of Strategy, Journal of Futures Studies, 6(4), 65−86.
25. Esbjorn−Hargens, S. (2009), An Overview of Integral Theory: All−Inclusive Framework for the 21st Century, Integral Institute, Resource Paper No. 1, 1−24.
26. Floyd, J. (2008), Towards an integral renewal of systems methodology for futures studies. Futures40(2), 138-149.
27. Floyd, J. (2012), Action research and integral futures studies: A path to embodied foresight. Futures44(10), 870-882.
28. Fuller, T. & Loogma, K. (2009), Constructing futures: A social constructionist perspective on foresight methodology, Futures41(2), 71−79.
29. Giaoutzi, M., & Sapio, B. (Eds.). (2013), Recent developments in foresight methodologies.
30. Glenn, J. C., & Gordon, T. J. (Eds.). (2009), Futures research methodology-version 3-0. Editorial desconocida.
31. Hideg, E. (2002), Implications of two new paradigms for futures studies. Futures34(3−4), 283−294.
32. Hideg, É. (2013), Integral futures based on the paradigm approach, Futures45, S6−S15.
33. Hideg, É. (2015), Paradigms in futures field.
34. Inayatullah, S. (2013), Futures Studies: theories and methods, There’s a Future: Visions for a better world, Madrid, 36−66.
35. Karlsen, J. E. & Karlsen, H. (2013), Classification of tools and approaches applicable in foresight studies, In Recent developments in foresight methodologies,  Springer, Boston, MA, pp.27-52.
36. Karlsen, J. E. (2014), Design and application for a replicable foresight methodology bridging quantitative and qualitative expert data, European Journal of Futures Research2(1), 1−12.
37. Klusacek, K. (2004), Technology foresight in the Czech Republic, International Journal of Foresight and Innovation Policy1(1−2), 89−105.
38. Kosow, H. & Gaßner, R. (2008), Methods of Future and Scenario Analysis: Overview, assessment, and selection criteria, Studies/Deutsches Institut für Entwicklungspolitik, Germany, Bonn.
39. Kunseler, E. M., Tuinstra, W., Vasileiadou, E. & Petersen, A. C. (2015), The reflective futures practitioner: Balancing salience, credibility and legitimacy in generating foresight knowledge with stakeholders, Futures66, 1−12.
40. Kuosa, T. (2011), Evolution of futures studies. Futures, 43(3), 327-336.
41. Kuosa, T. (2012), The Evolution of Strategic Foresight: Navigating Public Policy.
42. List, D. (2005), Scenario Network Mapping: The Development of a Methodology for Social Inquiry, Doctoral dissertation: Division of Business and Enterprise University of South Australia.
43. Mannermaa, M. (1991), In search of an evolutionary paradigm for futures research. Futures23(4), 349−372.
44. May, R. C., Stewart Jr, W. H., & Sweo, R. (2000), Environmental scanning behavior in a transitional economy: evidence from Russia. Academy of Management Journal43(3), 403-427.
45. Melnikovas, A. (2018), Towards an explicit research methodology: Adapting research onion model for futures studies. Journal of Futures Studies23(2), 29-44.
46. Miller, R. (2017), Transforming the future: Anticipation in the 21st century (p. 300). Taylor & Francis.
47. Miller, R., Poli, R. & Rossel, P. (2013), The discipline of anticipation: Exploring key issues, IN: fumee. org.
48. Muranganwa, R. (2016), Design and implementation of a multiagent opportunistic grid computing platform, Doctoral dissertation, University of Fort Hare.
49. Myers, M. D. (2008), Qualitative Research in Business & Management, London: SAGE Publications.
50. Patomäki, H. (2006), Realist ontology for futures studies. Journal of Critical Realism5(1), 1-31.
51. Phillips, D. C. (1973), Futurology: Difficulties and doubts. Politics8(2), 346-355.
52. Poli, R. (2011), Steps toward an explicit ontology of the future. Journal of Futures Studies16(1), 67-78.
53. Poli, R. (2017), Introduction to anticipation studies (Vol. 1), Springer.
54. Poli, R. (Ed). (2019), Handbook of anticipation: Theoretical and applied aspects of the use of future in decision making, New York: Springer.
55. Puglisi, M. (2001), The study of the futures: an overview of futures studies methodologies. Interdependency between agriculture and urbanization: conflicts on sustainable use of soil water. Bari: CIHEAM. Options Méditerranéennes, Série A. Séminaires Méditerranéens, (44), 439-463.
56. Rader, M. & Porter, A. L. (2008), Fitting future−oriented technology analysis methods to study types, In futureoriented technology analysis, Springer, Berlin, Heidelberg,  pp.25−40.
57. Ramos, J. M. (2002), Action research as foresight methodology, Journal of futures studies7(1), 1−24.
58. Sardar, Z. & Sweeney, J. A. (2016), The three tomorrows of postnormal times, Futures, 75, 1−13.
59. Sardar, Z. (1993), Colonizing the future: the other’dimension of futures studies, Futures25(2), 179−187.
60. Saunders, M., Lewis, P. & Thornhill, A. (2019), Research Methods for Business Students. (8 ed.) Pearson.
61. Shala, E. (2018), Foresight and Social Epistemology, An inquiry into the epistemic versatility of futures research and the potential of a socioepistemic approach, Karlsruhe.
62. Sjöholm, R. (2021), Maintaining competence in the changing world: How to improve foresight capabilities in the case company.
63. Slaughter, R. A. (2001), Knowledge creation, futures methodologies and the integral agenda. Foresight, 3(5), 407-418.
64. Slaughter, R. A. (2003). Futures Beyond Dystopia. Routledge Falmer, London.
65. Slaughter, R. A. (2008), What difference does ‘integral’ make? Futures, 40(2), 120-137.
66. Son, H. (2015), The history of Western futures studies: An exploration of the intellectual traditions and three−phase periodization, Futures66, 120−137.
67. Tuomi, I. (2013, August). Next-generation foresight in anticipatory organizations. In Background Study for the European Forum on Forward-Looking Activities (EFFLA), European Commission.
68. Van der Duin Patrick (2016), Foresight in organizations: methods and tools. Routledge.
69. Vincent, S. & O'Mahoney, J. (2018), Critical realism and qualitative research: An introductory overview, The sage handbook of qualitative business and management research methods.
70. Voros, J. (2007), “On the Philosophical Foundations of Futures Research”, In: Knowing Tomorrow: How Science Deals with the Future, Edited by Patrick van der Duin, Delft: Eburon Academic Publishers, pp. 69−90.
71. Voros, J. (2008), Integral Futures: An approach to futures inquiry. Futures, 40(2), 190-201
72. Voros, J. (2017), Big History and Anticipation. Handbook of anticipation. Theoretical and applied aspects of the use of future in decision making.