تحلیلی تاریخی بر نیم‌سده تلاش برای سامان‌دهی پژوهش در ایران

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار، مطالعات نظری علم، فناوری و نوآوری، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، تهران، ایران

چکیده

بیش از نیمسده (یعنی از سال 1346) است که سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان علم و آموزش عالی در ایران در تلاش هستند که پژوهشهای کشور را به‌نحوی سامان دهند که در زنجیرۀ برنامهریزیها و تحولات جامعه نقش مؤثرتری ایفا کند؛ اما این امکان، هیچ‌گاه محقق نشده است. پژوهش از یک‌سو در درون اجتماعات علمی و مبتنی بر تعاملات و مناسبات اصیل میان دانشمندان انجام می‌شود و ازسوی‌دیگر نیازمند ارتباط مشخص با مسائل اولویتدار (و لذا مشتریان دولتی و صنعتی) است. ازاین‌رو، سازوکارِ (به‌لحاظ نهادی) مستقلی نیاز است که میان عاملان پژوهش (یعنی دانشگاهها و پژوهشگاهها) و نهادهای دارای منابع مالی (مثل دولت یا صنعت) واسطه شده و ازیک‌سو، منابع مالی را، مبتنی بر اولویتهایی که تشخیص میدهد، به‌نحوی توزیع کند که استقلال نهادهای علمی و پژوهشی حفظ شود، و ازسوی‌دیگر، مبتنی به استقلالی که به پژوهشگر و سازمان پژوهشی میدهد، ارزیابی مناسبی را از فعالیتهای پژوهشی ارائه کند؛ به‌نحوی‌که کیفیت پژوهش را برای مشتریان صنعتی و دولتی تضمین کند.
در این مقاله با استدلال نظری و ارائۀ شواهد تاریخی، شرح داده خواهد شد که چطور دریافتی ناقص از این ساختار، و غالب شدن آن دریافت ناقص توسط دولت‌مردان، از بدو شکل‌گیریِ برخی از این قسم نهادها، وزن بیشتری را صرفاً به یک وجه از وظایف (یعنی ارتباط پژوهش با مسائل کشور) داده و وجه دیگر (یعنی حفظ استقلال و تعاملات علمی) را از قلم انداخته است، و اینکه چطور ناکام ‌ماندن تلاش‌های انجام‌ شده برای سامان‌دهی پژوهش، از چنین شرایطی نتیجه شده است.

کلیدواژه‌ها


  1. آیین‌نامه شورای پژوهش‌های علمی کشور (1354)،

URL: https://www.qavanin.ir/Law/PrintText/244057.

  1. آیین‌نامه شورای پژوهش‌های علمی کشور (1368) (SCCR) ‌3134‌دش IRN، .https://rc.majlis.ir/fa/law/show/100059
  2. اعتماد، اکبر (1361)، مصاحبه با فرخ غفاری، تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران.
  3. اعتماد، اکبر (1396)، زندگی‌نامه اکبر اعتماد، بنیانگذار سازمان انرژی اتمی ایران، در پرتگاه حادثه، مصاحبه با یزدانیراد، سازمان اسناد ملی جمهوری اسلامی ایران، نشر اختران.
  4. اعتماد، اکبر (1375)، مصاحبه با غلامرضا افخمی، برنامه تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران.
  5. اعتماد، اکبر (1397)، مصاحبه با حسین دهباشی، کتاب ایران و اتم، خاطرات اکبر اعتماد، پروژه تاریخی شفاهی و تصویری ایران، کتابخانه ملی ایران.
  6. باهری، محمد (1361)، مصاحبه با حبیب لاجوردی، تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد.
  7. حاجی‌ترخانی، امیرحسن (1375)، «بررسی چگونگیِ ایجاد مراکز تحقیقاتی»، رهیافت، ج 6 ، 7(12)، 124-125.
  8. رهنما، مجید (1365)، مصاحبه با غلامرضا افخمی، برنامه تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران،
  9. ذاکرصالحی، غلامرضا (1398)، پژوهش در آموزش عالی ایران، مروری بر پنجاه سال فعالیت پژوهشی موسسه پژوهش و برنامهریزی آموزش عالی، تهران: موسسۀ پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی.
  10. سند سیاست تحقیقاتی کشور (1367)، شورای عالی انقلاب فرهنگی.

(SCCR)2174 دش، ایرانhttps://rc.majlis.ir/fa/law/show/99957

  1. شورای پژوهش‌های علمی کشور (1373)، گزارش اولویتهای تحقیقاتی.
  2. فراستخواه، مقصود (1385)، بررسی نقش انجمن‌های علمی در فرایندهای سیاست‌گذاری و ارزیابی نظام علمی کشور، گزارش طرح پژوهشی، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
  3. فراستخواه، مقصود (1398)، تاریخ اجتماعی مؤسسه تحقیقات و برنامهریزی علمی و آموزشی تا مؤسسه پژوهش و برنامهریزی آموزش عالی، ایستاده در گذر ایام، نشر مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی،
  4. قانون برنامه سوم توسعه (1379)https://rc.majlis.ir/fa/law/show/93301.
  5. قانعی‌راد، محمدامین (1379)، طرح ساماندهی فعالیت‌های پژوهشی در کشور، گزارش طرح پژوهشی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
  6. قانعی‌راد، محمدامین (1380)، مطالعه و بررسی در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی تحقیقاتی، گزارش طرح پژوهشی، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
  7. قانعی‌راد، محمد‌امین (1381)، نظام تحقیقاتی ایران و برنامه سوم توسعه، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
  8. قانعی‌راد، محمدامین (1381)، ساختار مدیریت نظام علمی کشور، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
  9. موسسۀ پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی (1397)، آینده مؤسسات پژوهشی کشور با تأکید بر ارزیابی آنها؛ مفاهیم، روش‌ها و تجارب جهانی، از مجموعۀ گزارش‌های میز .
  10. هفتمین قطعنامه کنفرانس ارزیابی انقلاب آموزشی (1353)، فصلنامه آموزش‌وپرورش، 77، ص10-24.
  11. هشتمین قطعنامه ارزیابی انقلاب آموزشی (1354)، فصلنامه آموزش‌وپرورش، 132، ص11-22.
  12. مضطرزاده، فتح‌الله (1372)، گزارش ملی تحقیقات سال 1371، گزارش طرح، شورای پژوهش‌های علمی کشور.
  13. معین، مصطفی (1397)، توسعه و سیاست آموزش عالی، از مجموعه تأملات صاحب‌نظران ایرانی در باب آموزش عالی، 22، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
  14. معین، مصطفی؛ رضا منصوری و جعفر توفیقی (1393)، مصاحبه با الوندی، تاریخ شفاهی آموزش عالی در ایران. جلد اول، آموزش عالی، عدالت و توسعه (1368−1372)، مجموعه دفتر دانش.
  15. معین، مصطفی؛ رضا منصوری و جعفر توفیقی (1394)، مصاحبه با الوندی، تاریخ شفاهی آموزش عالی در ایران، جلد دوم آموزش عالی، اصلاحات ساختاری و توسعه علمی، مجموعه دفتر دانش.
  16. منصوری، رضا (1397)، معماری علم در ایران، از مجموعه تأملات صاحب‌نظران ایرانی در باب آموزش عالی، 24، پژوهشکده‌مطالعات‌فرهنگی‌واجتماعی.
  17. منصوری، رضا (1401)، ایران من: جلد سوم، چهار سال در وزارت عتف، تهران: نشر دیبایه.
  18. مهر، فرهنگ (1388)، مصاحبه با حسین ‌دهباشی، اقلیت و اکثریت، خاطرات فرهنگ مهر، تاریخ شفاهی و تصویری ایران، کتابخانه ملی ایران، (1397).
  19. هراتی، خلیل (1379)، مرکز ملی تحقیقات علمی در فرانسه، گزارش طرح پژوهشی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.

 

  1. Butterfield, Herbert (1965), [1931]. The Whig Interpretation of History. New York: Norton and Company.
  2. Gibbons, Michael (1994), the new production of knowledge. the dynamics of science and research in contemporary societies.
  3. Lakatos, I. (1970), History of science and its rational reconstructions. In PSA: Proceedings of the biennial meeting of the philosophy of science association, 91−136, D. Reidel Publishing.
  4. Rickert, H. (1902), concept formation in history. from the limits of concept formation in natural science: a logical introduction to the historical science.
  5. Rip, Arie (2018), Futures of Science and Technology in Society. Springer.
  6. Rip, Arie(1994), The Republic of Science in the 1990s. Higher Education, 28(1), 3−
  7. Skoie, Hans (2001), The Research Councils in the Nordic Countries–Developments and Some Challenges. NIFU.
  8. Stewart, Jenny (1995), Models of priority−setting for public sector research. Research Policy, 24(1),115−
  9. Resnik, D. B. (2005), The ethics of science: An introduction. Routledge.