ظرفیت‌های تبارشناسی برای «مطالعات توسعه»

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 استاد، گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

3 دانشیار، گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

4 استادیار، گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

مقدمه و اهداف: «توسعه» و عبارات ارزش‌گذارانه آن از قبیل توسعه ناپایدار، توسعه نامتوازن، توسعه‌نیافته، در حال توسعه و ... مفاهیمی پرکاربرد در تحلیل شرایط جوامع غیرغربی همچون ایران و مقایسه آن‌ها با جوامع توسعه‌یافته است. آنچه که در این تحلیل‌ها به‌عنوان امری مسلم و طبیعی در نظر گرفته می‌شود، ضرورت تحقق «توسعه» است، به‌گونه‌ای که تصور شکل دیگری از واقعیت غیرممکن به نظر می‌رسد. توسعه و شاخص‌های آن، نه‌تنها نقطه اتکای بسیاری از ارزیابی‌ها درباره سیاست‌ها و دولت‌ها، بلکه معیاری مسلط برای داوری درباره انسان و جامعه غیرغربی شده است. با این وجود، «توسعه» همچون هر پدیده اجتماعی دیگر تاریخمند است و فهم صحیح آن مستلزم اتخاذ رویکردی است که به این وجه توجه نماید. «تبارشناسی» به‌مثابه رویکردی نظری ـ روشی، پدیده‌های اجتماعی از جمله توسعه را در روند تاریخی‌شان مطالعه می‌کند. این مقاله، تأمل پیرامون ظرفیت‌هایی است که این رویکرد برای «مطالعات توسعه» فراهم می‌کند.
روش: جهت تحقق این هدف، از مشارکت تبارشناسی فوکویی، مطالعات پساتوسعه و پسااستعماریِ توسعه (که متأثر از فوکو هستند)، تحلیل فوکو از انقلاب اسلامی ایران و برخی ملاحظات استفاده شده است تا نسخه بهینه‌شده‌ای از تبارشناسی جهت کاربرد در «مطالعات توسعه» ارائه شود.
 


 


 
تاریخ دریافت: 19/11/1403
تاریخ پذیرش: 28/03/1403
 
 
واژگان کلیدی:
تبارشناسی،
توسعه،
گفتمان،
قدرت،
دانش،
مقاومت،
فوکو
 






 
نتایج: وفق این رویکرد، روش صحیح در «علوم اجتماعی» تاریخ‌پژوهی تبارشناسانه است، زیرا وجود هر پدیده اجتماعی برساخت تاریخی است. رد فرض پیوستگی به‌معنای انکار وجود هر نوع پیوستگی در تاریخ نیست، بلکه تدبیری روش‌شناسانه است. تبارشناسی متضمن نقد بنیادی مدرنیته است، زیرا آن را رهایی‌بخش نمی‌داند. این رویکرد تحلیلی به پژوهشگر امکان نقد روایت‌های مشهور و مسلط درباره پدیده اجتماعی توسعه را می‌دهد. نحوه صورت‌بندی مسئله، از مهم‌ترین امکان‌های تبارشناسی برای مطالعات توسعه است. تبارشناسی تحلیل خود را از پرسشی در زمان حال آغاز می‌کند. بنابراین، مسئله تبارشناسی توسعه، مسئله «اکنون» است. تحلیل تبار اندیشه و عمل توسعه، در جستجوی خاستگاهِ واحد نیست. موفقیت در این جستجو ضمن توجه به تاریخ خاص هر سرزمین، نیازمند رصد بازتاب تبار گفتمان جهانی توسعه، عناصر و نیروهای اجتماعی آن در جامعه مورد بررسی است. مطالعات تبارشناسانه توسعه، ضمن کاربرد مفهوم گفتمان، بین شیوه‌های بازنمایی (کردارهای گفتمانی) و رویه‌های مادی (کردارهای غیرگفتمانی) توسعه ارتباط می‎‌بیند، به عاملیت فردی و جمعی توجه دارد، همچنین به دنبال همگن‌سازی، نظریه‌سازی و تعمیم افراطی نیست.
تبارشناسی مناسبات قدرت دخیل در برساخت معانی را ردیابی می‌کند، زیرا قدرت از عوامل برساخت تاریخی هویت‌ها است. فوکو ضمن نقد الگوی «حقوقی‌ـ‌گفتمانی» قدرت، با طرح مفهوم «حکومت‌مندی» شبکه‌ای برای تحلیل روابط قدرت شکل می‌دهد که در آن دولت امکان بررسی دارد. در این چارچوب تحلیلی، به فاعلیت و آزادی فردی نیز توجه می‌شود. ظهور این فاعلیت در تحلیل فوکو از انقلاب اسلامی ایران پرطنین است. تبارشناسی امکان فهم چگونگی شکل‌گیری اندیشه و عمل توسعه را با تحلیل روابط قدرت در اشکال و سطوح مختلف فراهم می‌سازد؛ از بررسی طرح‌های توسعه به‌عنوان ابزار اعمال قدرت تا روابط قدرت میان جوامع توسعه‌یافته و جوامع غیرغربی. در تحلیل قدرت، هم‌زمان وجه مقاومت نیز تحلیل می‌شود. در نسخه تبارشناسی ارائه‌شده در مقاله حاضر، به تأثیر رویدادهای تصادفی بر کردارهای گفتمانی و غیرگفتمانی توجه می‌شود؛ با این توضیح که در هر زمان تاریخی ممکن است رویداد خاصی که بر اساس نظم گفتمانی موجود قابل پیش‌بینی نیست، شرایط تاریخی متفاوتی را پدید آورد.
رابطه بین قدرت، دانش و گفتمان، قلمرو تبارشناسی فوکو است. به دلیل پیوند قدرت و دانش، تحلیل علاوه بر متون، باید «نهادها، تصمیمات تسنظیمی، قوانین، اقدامات اداری» را نیز دربربگیرد. این رویکرد امکان تحلیل سازوکارهای عملی گفتمان توسعه مانند تخصصی‌سازی و نهادی‌سازی را فراهم می‌کند. تبارشناسی با واسازی برنامه‌ریزی، اثرات قدرت و دانش را در گسترش توسعه آشکار می‌سازد. تحلیل تبارشناسانه برحسب رابطه دانش، قدرت و گفتمان، نشان می‌دهد که گفتمان توسعه چگونه جهان غیرغربی را به‌عنوان نوع خاصی از موضوع دانش می‌سازد و بر این اساس چه نوع مداخلاتی سازمان‌دهی می‌شود. تبارشناسی به گفتمان‌های مقاومت و یا حاشیه‌ای نیز توجه می‌کند. از حیث روش‌شناسی، «تحلیل مقاومت» برای «تحلیل قدرت» یک ضرورت است. وفق تحلیل فوکو از انقلاب اسلامی، تبارشناسی توسعه در ایران معاصر، رویکرد نظری ویژه‌ای پیرامون نسبت این انقلاب با توسعه غربی اتخاذ می‌کند. در نهایت، امکان طرح و تأمل درباره جایگزین‌ها نیز وجود دارد.
بحث و نتیجه‌گیری: رویکرد تبارشناسی با جعبه ابزار مفهومی خود می‌تواند با برجسته نمودن جنبه‌هایی از اندیشه و عمل توسعه که تاکنون به آن توجه نشده است، به دانش ما درباره این موضوع کمک کند. پژوهش تبارشناسانه می‌تواند نشان دهد که اگر اندیشه و عمل توسعه، شکل‌های دیگری داشته است، چه کردارهای گفتمانی و غیرگفتمانی، در این تغییرات دخیل بوده‌اند. تبارشناس با نقد اکنون، صورت «طبیعی» و «قطعی» پدیده موجود را زیر سؤال می‌برد و تصویری نو از آن ارائه می‌دهد. تبارشناسی می‌تواند از «گفتمان توسعه» در جهان غیرغربی آشنایی‌زدایی کند. مطالعات تبارشناسانه توسعه امکان تحقق مجموعه‌ای از اهداف اکتشافی، توصیفی، تفهمی و ارزیابی را دارد. امکان اتخاذ رویکرد پسااستعماری، از ظرفیت‌های انتقادی این نوع مطالعات است. کاربرد تبارشناسی در مطالعات توسعه، گاه می‌تواند با تمام اجزای آن اجرا شود، گاه می‌توان بخش‌هایی از آن را به‌صورت مطالعه‌ای مستقل در نظر گرفت. تبارشناسی، ظرفیت‌های قابل توجهی برای «مطالعات توسعه» دارد؛ اما بسندگی به رویکرد نظری واحد به عنوان توضیح‌دهنده باکفایتی از پیچیدگی موضوع مورد مطالعه، تقلیل‌گرایانه است.
قدردانی: از داوران محترم برای نظرات سازنده و مفیدشان سپاسگزاریم. همچنین، از کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی برای فراهم نمودن فضای مناسب پژوهش تشکر می‌کنیم.
تضاد منافع: هیچ تضاد منافع احتمالی توسط نویسنده مسؤول گزارش نشده است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. آدمیت، فریدون (1351). اندیشه ترقی و حکومت قانون. تهران: انتشارات خوارزمی.
  2. ستاری‌فر، محمد (1400). بن‌مایه‌های توسعه‌یافتگی و توسعه‌نیافتگی. جلد سوم، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
  3. سریع‌القلم، محمود (1390). عقلانیت و توسعه‌یافتگی ایران. تهران: فرزان روز.
  4. شیخ‌زاده، حسین (1385). نخبگان و توسعه ایران. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
  5. صالحی، نصرالله (1387). اندیشه تجدد و ترقی در عصر بحران. تهران: طهوری.
  6. عظیمی‌آرانی، حسین (1391). اقتصاد ایران: توسعه، برنامه‌ریزی، سیاست و فرهنگ، تهران: نشر نی.
  7. کچویان، حسین (1382). فوکو و دیرینه‌شناسی دانش، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  8. کچویان، حسین (1389). تجددشناسی و غرب‌شناسی: حقیقت‌های متضاد. تهران: امیرکبیر.
  9. لشکربلوکی، مجتبی (1401). استراتژی توسعه ایران: پاسخ به دو سؤال: چرا ایران عقب ماند؟، چگونه پیشرفت کنیم؟. تهران: فرهنگ صبا.
  10. لهسائی‌زاده، عبدالعلی (1382). تحولات اجتماعی در روستاهای ایران. شیراز: نوید شیراز.
  11. نجف‌زاده، علی (1394). کنسولگری‌ها، مستخدمان و مستشاران خارجی در مشهد. مشهد، انصار.
  12. وطن‌خواه، مصطفی (1380). موانع تاریخی توسعه‌نیافتگی در ایران. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  13. Baldwin, George B. (1967). Planning and Development in Iran. Baltimore: Johns Hopkins Press.
  14. Callinicos, Alex (2007). Social Theory: A Historical Introduction. Cambridge: Polity Press.
  15. Cowen, M. P. & Shenton, R. W. (1996). Doctrines of development. London: Routledge.
  16. Deleuze, Gilles (1987). Foucault. Barcelona: Paidos.
  17. Dreyfus, Hubert L. & Rabinow, Paul (1983). Michel Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics. Chicago: Chicago University Press.
  18. Escobar‚ Arturo (1984). Discourse and Power in Development: michel foucault and the Relevance of His Work to the Third World. Alternatives: Global, Local, Political, 10 (3), 377-400.
  19. Escobar‚ Arturo (1992). Imagining a Post-Development Ara? Critical Thought Development and Social Movements. Social Text, 31/32, 20-56.
  20. Escobar‚ Arturo (1995). Encountering Development. Princento: Princento University Press.
  21. Escobar‚ Arturo (2007)‚ Post-development as concept and social practice, in Exploring Post-development: Theory And Practice, Problems And Perspectives, edited by Aram Ziai, New York: Routledge.
  22. Escobar‚ Arturo (2010). Planning. in The Development Dictionary, by Wolfgang Sachs, London: Zed Books.
  23. Esteva, Gustavo (2010). Development. in The Development Dictionary, by Wolfgang Sachs, London: Zed Books.
  24. Falzon, Christopher (2006). Foucault and Social Dialogue. London: Routledge.
  25. Ferguson, James (1996). The Anti-Politics Machine: Development, Depoliticization, and Bureaucratic Power in Lesotho. Minneapolis: University of Minnesota Press.
  26. Foran, John (1992). Fragile Resistance: Social Transformation In Iran From 1500 To The Revolution. Boulder: Westview Press.
  27. Foucault, Michel (1972). The Archaeology of Knowledge. New York: Pantheon Books.
  28. Foucault, Michel (1978). The History of Sexuality (Vol 1): An Introduction. New York: Pantheon Books.
  29. Foucault, Michel (1980). Power/Knowledge. New York: Pantheon Books.
  30. Foucault, Michel (1981). The Order of Discourse. in Untying The Text: A Post-Structuralist Reader, by Robert J C Young, London: Routledge and Kegan Paul.
  31. Foucault, Michel (1984). The Foucault Reader. Paul Rabinow (ed), New York: Pantheon Books.
  32. Foucault, Michel (1988 a). Politics, Philosophy, Culture. London: Routledge.
  33. Foucault, Michel (1988 b). Madness and Civilization. New York: Vintage Books.
  34. Foucault, Michel (1990). The Use of Pleasure. New York: Vintage Books.
  35. Foucault, Michel (1995). Discipline and Punish: The Birth of the Prison. New York: Vintage Books.
  36. Foucault, Michel (1996). Language, Counter-Memory, Practice. New York: Cornell University Press.
  37. Foucault, Michel (1998). Structuralism and Post-Structuralism. in Aesthetics, Method, and Epistemology, James D. Faubion (ed), New York: New Press.
  38. Foucault, Michel (2000). James D. Faubion (ed), New York: New Press.
  39. Foucault, Michel (2003). Society Must Be Defended. New York: Picador.
  40. Foucault, Michel (2005a). The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences. London: Routledge.
  41. Foucault, Michel (2005b). The Mythical Leader of the Iranian Revolt. in Foucault and the Iranian Revolution: Gender and the Seductions of Islamism, by Janet Afary and Kevin Anderson, Chicago: University of Chicago Press.
  42. Foucault, Michel (2005c). Iran: The Spirit of a World Without Spirit. in Foucault and the Iranian Revolution: Gender and the Seductions of Islamism, by Janet Afary and Kevin Anderson, Chicago: University of Chicago Press.
  43. Foucault, Michel (2005d). What Are the Iranians Dreaming. in Foucault and the Iranian Revolution: Gender and the Seductions of Islamism, by Janet Afary and Kevin Anderson, Chicago: University of Chicago Press.
  44. Foucault, Michel (2005e). The Shah Is a Hundred Years Behind the Times. in Foucault and the Iranian Revolution: Gender and the Seductions of Islamism, by Janet Afary and Kevin Anderson, Chicago: University of Chicago Press.
  45. Foucault, Michel (2006). The Chomsky-Foucault Debate; On Human Nature. London: The New Press.
  46. Foucault, Michel (2008). The Birth of Biopolitics. New York: Palgrave.
  47. Garland, David (2014). What is a “history of the present? On Foucault’s genealogies and their critical preconditions. Punishment & Society, 16(4), 365–384.
  48. Ghamari-Tabrizi, Behrooz (2016). Foucault in Iran: Islamic Revolution after the Enlightenment. Minneapolis: University of Minnesota Press.
  49. Haynes, Jeffrey (2008). Development Studies. Cambridge: Polity Press.
  50. Hettne, Björn (2009). Thinking about Development. London: Zed Books.
  51. Hobsbawm, Eric (1995). The Age of Extremes: The Short Twentieth Century 1914-1991. London: Abacus.
  52. Jorgensen, Marianne & Phillips, Louise J. (2002), Discourse Analysis as Theory and Method. London: Sage.
  53. Laclau, Ernesto (2007). Why Do Empty Signifiers Matter to Politics?. In Emancipation(s), Ernesto Laclau (ed.), London: Verso.
  54. McEwan, Cheryl (2019). Postcolonialism, Decoloniality and Development. London: Routledge.
  55. McLeod, Thos. H. (1964). National Planning In Iran: A Report Based on the Experiences of the Harvard Advisory Group in Iran. Regina: Sask.
  56. Milbank, John (2006). Theology and Social Theory: Beyond Secular Reason. Oxford: Blackwell.
  57. Mitchell, Timothy (2005). The Object of Development: America’s Egypt. In Power of Development, Jonathan Crush (ed.), London: Routledge.
  58. Nash, Kate (2010). Contemporary Political Sociology. New York: Wiley-Blackwell.
  59. Nederveen Pieterse, Jan (2010). Development Theory: Deconstructions / Reconstructions. London: Sage.
  60. Nehamas, Alexander (1999). Nietzsche: Life as Literature. Massachusetts: Harvard University Press.
  61. Nisbet, Robert A. (1969). Social change and history. Oxford: Oxford University Press.
  62. Rist, Gilbert (2019). The History of Development. London: Zed Book.
  63. Sachs, Wolfgang (1990), The Archaeology of the Development Idea, Interculture, Vol. 23, No. 4.
  64. Said, Edward (1979). Orientalism. New York: Vintage Books.
  65. Seidman, Steven (2017). Contested Knowledge. Hoboken: Wiley‐
  66. Sherratt, Yvonne (2006). Continental Philosophy of Social Science. Cambridge: Cambridge University Press.
  67. Smart, Barry (2003). Michel Foucault. London: Routledge.
  68. Taylor, Stephanie (2013). What Is Discourse Analysis?. London: Bloomsbury Academic.
  69. Warne, William E. (1956). Mission for peace: point 4 in Iran. Indianapolis: Bobbs-Merrill.
  70. Ziai, Aram (2016). Development Discourse and Global History. London: Routledge.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار