درآمدی بر روش‌شناسی آینده‌پژوهی اسلامی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، الهیات و معارف اسلامی، الهیات، دانشگاه امام صادق، تهران، ایران.

2 استادیار، گروه آینده‌پژوهی، دانشگاه عالی دفاع ملی، تهران، ایران.

چکیده

یکی از مهمترین محورهای مطالعه رشته‌های علمی و تفاوت آنها با یکدیگر مسئله روش است. روش‌شناسی متکفل مطالعه و بررسی روش و قابلیت و اعتبار آن‌ در دستیابی به واقعیت پدیده‌ها و تحقق اهداف دانشی است. برخلاف برخی دیدگاه‌ها که اهمیت روش را در شیوع استفاده آن نسبت به سایر ارکان علم (موضوع، غایت) می‌دانند، اهمیت یافتن روش و روش‌شناسی ناشی از جهان‌بینی مبتنی بر فلسفه دوره مدرن است. بنابراین، وقتی مبانی فلسفی مختلفی وجود داشته باشد، قلمرو موضوعات، مسائل، روش‌ها و در نتیجه روش‌شناسی نیز متفاوت خواهد بود. این پژوهش به تبیین روش‌شناسی آینده‌پژوهی اسلامی و برخی از روش‌های آن پرداخته است. روش و روش‌شناسی در آینده‌پژوهی اسلامی نیازمند چارچوبی از مبانی مبتنی بر مفاهیم اسلامی است. زیرا جهان‌بینی، معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی متفاوت اسلام، قلمرو دیگری از معرفت را معرفی می‌کند و قلمرو موضوعات، مسائل و روش‌های معرفت را دگرگون می‌کند. در این راستا این پژوهش به بررسی مطالعات آیندهپژوهی اسلامی می‌پردازد و نسبت روش و روش‌شناسی آن را با آنچه در آینده‌پژوهی متعارف مطرح است، بررسی می‌کند. این کار در چند مرحله انجام می‌شود؛ ابتدا به معرفی مختصر جریان آینده‌پژوهی اسلامی و ماهیت آن پرداخته شده، سپس روش‌شناسی آن تبیین شده و موضوع تجربه و عقلانیت به عنوان دو روش رایج در آینده‌پژوهی اسلامی و آینده‌پژوهی رایج مورد بحث قرار می‌گیرد. در پایان، برخی روش‌های مبتنی بر چارچوب اندیشه اسلامی معرفی می‌شود. این مقاله از نظر داده‌ها و تحلیل آنها، پژوهشی کیفی است که بر اساس توصیف و تحلیل اطلاعات برگرفته از مطالعات آینده‌پژوهی‌ اسلامی سامان یافته است.
تحلیل جامع روش‌شناسی آیندهپژوهی اسلامی مستلزم ایجاد چارچوبی شناختی-هنجاری مبتنی بر مفاهیم اسلامی است. این چارچوب مجموعه ای از اصول کلی متافیزیکی، اصول خاص مربوط به دانش، فرآیندها و در نتیجه روش‌ها و ابزار تحقق است که به‌عنوان پارادایمی منسجم می‌تواند مبنایی برای نظریه‌پردازی، روش، روش‌شناسی و روش‌های عمل باشد. بر اساس دیدگاه سورل، این چارچوب دارای چهار عنصر است:
ارکان چارچوب شناختی ـ هنجاری سورل (2000, P.497)
مهمترین ویژگی‌های روش‌شناسی آینده‌پژوهی اسلامی عبارتند از:
- ابتنا بر مبانی معرفت‌شناسی اسلامی و عناصر علم‌شناختی مسلمانان
- اعتبار توأمان روش‌های وحیانی، عقلی و تجربی و عدم انحصار در تجربه
- تناسب روش با موضوعات مختلف
- سازگاری با ارزش‌ها، اهداف و هنجارهای زیست دینی.
اصل مشترک حاکم بر روش‌شناسی آینده‌پژوهی اسلامی، اعتبار توأمان روش‌های وحیانی، عقلانی و تجربی است و به دو دسته روش‌های «متن محور» و «غیرمتن محور» تقسیم می‌شود. روش‌شناسی دریافت از متن (متن محور) فنون جمع‌آوری اطلاعات از متون اسلامی و روش تجزیه و تحلیل و طبقه بندی آنهاست که مربوط به موضوع یا موضوعی از موضوعات و مسائل علوم انسانی است. هدف، کشف نظر و دیدگاه متون اسلامی در مورد آن موضوع یا موضوعات است. دو روش «تفسیر» و «تدبّر» از مهم‌ترین روش‌های این نوع روش‌شناسی هستند. روش‌شناسی غیرمتن محور به دنبال شناسایی ماهیت، علل و عوامل رویدادها، پدیده‌ها، کنش‌های انسانی و کشف روابط و همبستگی بین آن‌هاست. این روش‌شناسی بر محوریت عقل تأکید دارد. در قلمرو معرفت‌شناسی، عقل هم به‌عنوان منبع معرفت و هم به‌عنوان وسیله‌ای برای کسب معرفت مورد استفاده قرار می‌گیرد که خود در قالب انواع روش‌های توصیفی، تبیینی، استدلالی و تفسیری ظاهر می‌شود.
نسبت‌سنجی یافته‌های عقلی با آموزه‌های دینی باید در چارچوبی منسجم، منظم و برخوردار از معیار موجه باشد. «مقاصد شریعت» و شناخت «اصول دین» بر اساس نظام ارزشیابی از مهم‌ترین مبانی این چارچوب است. بنابراین در آینده پژوهی‌اسلامی نه تنها روش‌های عقلانی و غیرمتن محور نفی نمی‌شود بلکه انواع روش‌های تفسیری، توصیفی، استدلالی، نخبگانی، آماری و مشاهده‌ای نیز مورد توجه قرار می گیرد. درعین حال عقلانیت در چارچوب قلمرو دین و توجه به حضور آن تبیین و تفسیر می‌شود.

کلیدواژه‌ها


  1. ابوالحسنی نیارکی، حلیمه (1393). «مبانی و روش‌شناسی تبیین با تأکید بر اندیشه سیاسی». کتاب ماه علوم اجتماعی 73، 64-
  2. احمدی آشتیانی، فرهاد و مهدی احمدیان (1401). «تصویرپردازی از آینده بیداری اسلامی براساس ماجرای طالوت در قرآن». فصلنامه علمی مطالعات بیداری اسلامی 11(3): 109-
  3. احمدیان، مهدی و محمدمهدی ذوالفقارزاده ‌(1398). درآمدی بر آینده‌اندیشی قرآنی: باورهای بنیادین، الگوهای رفتاری و رهنمودهای پژوهشی. تهران: دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی.
  4. احمدی‌آشتیانی، فرهاد و ماهد آب‌روشن (1401). «سیر تطور «حزب‌الله» در سیاق آیۀ ولایت؛ تصویری از آیندۀ پیش روی انقلاب اسلامی». فصلنامه علمی پژوهش‌های انقلاب اسلامی 11(1): 169-
  5. افضلی، علیرضا، پورعزت، علی‌اصغر و غلامرضا گودرزی (1396). «سنت‌پژوهی؛ رویکردی نوین به آینده‌پژوهی مهدویت». فصلنامه مشرق موعود 44، 255-
  6. اوجبی، علی (1395). دانشنامه جهان اسلام (اصول هشت‌گانه در مقدمه‌نویسى بر آثار علمى). قابل‌دسترسی:

https://rch.ac.ir/article/Details/14450

  1. باربور، ایان (1379). علم و دین. ترجمه بهاالدین خرمشاهی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  2. بل، وندل (1392). مبانی آینده­پژوهی، ترجمه م. تقوی ـ م. محقق. تهران: مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
  3. پسندیده، عباس (1386). «روش فهم و تبیین گزاره‌های دینی (قرآن و حدیث)». فصلنامه حدیث و اندیشه 3، 33-
  4. تقوی، مصطفی (1391). «دو سطح بدیل‌اندیشی برای تکنولوژی». روششناسی علوم‌انسانی 18(73): 53-
  5. جمشیدی، محمدحسین (1390). مبانی روش‌شناسی تبیین با تأکید بر اندیشه سیاسی. تهران: دانشگاه امام صادقj.
  6. چاپرک، علی، قانعی‌راد، سیدمحمدامین و محمدمهدی ذوالفقارزاده (1398). «معرفی چارچوبی جدید برای معرفت‌شناسی آینده‌پژوهی: معرفت‌شناسی اجتماعی؛ با تأکید بر نقد و بررسی آراء وندل بل». راهبرد فرهنگ 12(48): 49-
  7. خامه‌گر، محمد (1381). «درآمدى بر تفسیر ساختارى قرآن». پژوهشهای قرآنی 8(29-30)، 208-
  8. سروش، عبدالکریم (1373). تفرج صنع؛ گفتارهایی در اخلاق و صنعت و علوم‌انسانی. تهران: صراط.
  9. سروش، عبدالکریم (1384). فربه‌تر از ایدئولوژی. چاپ هشتم، تهران: صراط.
  10. شریفی، احمدحسین (1395). روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی. تهران: آفتاب توسعه.
  11. شوکانی، محمدبن علی (1413). فتح القدیر. قاهره: دارالحدیث.
  12. صبوحی، علی (1398). آموزش مبانی تدبر. قابل‌دسترسی در:

https://alisaboohi.com/?p=2613

  1. صدر، محمدباقر (1434). المدرسه القرآنیه. قم: دارلکتب الاسلامیه.
  2. صدر، محمدباقر، (بی‌تا). السنن ‌التاریخیه فی القرآن. قابل دسترسی در سایت بازار کتاب قائمیه.
  3. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1390). اصول فلسفه و روش رئالیسم. تهران:‌ صدرا.
  4. فتحعلی‌خانی، محمد (1396). «روش و روش‌شناسی در علوم انسانی اسلامی؛ چارچوبی برای تحلیل و ارزیابی نظریه‌های علم دینی و علوم انسانی اسلامی». قبسات، 23(89): 153-
  5. محمدلو، آقایی و مجید محمدلو (1401). «بنیان‌های هستی‌شناختی و انسان‌شناختی آینده‌پژوهی مرسوم». فصلنامه آینده­پژوهی راهبردی 1(1): 141-
  6. مصطفوی‌فرد، حامد (1395). «سیر تطور الگوهای تمایز علوم در اندیشه متفکران». پژوهش‌های فلسفی 18، 125-
  7. مطهری، مرتضی (1373). مجموعه آثار. ج13، تهران: صدرا.
  8. منطقی، محسن، الویری، محسن، رحمانی، جعفر و رضا ابروش (1397). «ارائه‌ مدل مفهومی روش‌شناسی آینده‌پژوهی اسلامی». مدیریت فرهنگ سازمانی 16(4): 951-
  9. نقیبی، سیدابوالقاسم (1396). «مقاصد شریعت و جایگاه آن در استنباط حکم شرعی». پژوهشهای فقهی 13(2): 223-
  1. Inayatullah, Sohail (2007). Questioning the Future. Tamkang University.
  2. Yves, Surel (2000). The role of cognitive and normative frames in policy-making. Journal of European Public Policy, 7(4), 495-512.
  3. Abolhasani Niyarki, Halima (2014). Fundamentals and Methodology of Explanation with Emphasis on Political Thought. Book of the Month of Social Sciences, 73, 64-68. [In Persian].

http://noo.rs/INvAp

  1. Afzali, Alireza, Pour-Ezzat, Ali-Asghar and Gholamreza Goodarzi (2017). Traditional Studies; A New Approach to Mahdist Future Studies. Mashreq-e-Mooud Quarterly, 44, 255-283. [In Persian].

http://noo.rs/IByel

  1. Ahmadi Ashtiani, Farhad and Mahd Abroshen (2013). The Evolution of "Hezbollah" in the Context of the Verse of Wilayat; a Picture of the Future Ahead of the Islamic Revolution. Quarterly Journal of Islamic Revolution Studies, 11(1): 169-188. [In Persian].

https://www.roir.ir/article_148776.html

  1. Ahmadi Ashtiani, Farhad, and Mahdi Ahmadian, (2013). Visualizing the Future of Islamic Awakening Based on the Story of Talut in the Quran. Quarterly Journal of Islamic Awakening Studies 11(3): 109-132. [In Persian]

http://noo.rs/Kpvks

  1. Ahmadian, Mahdi and Mohammad Mahdi Zolfagharzadeh (2019). An Introduction to Quranic Future Thinking: Fundamental Beliefs, Behavioral Patterns, and Research Guidelines. Tehran: National Defense University and Research Center. [In Persian]
  2. Barbour, Ian (2000). Science and Religion, translated by Bahaeddin Khorramshahi. Tehran: University Publishing Center. [In Persian]
  3. Bell, Wendell (2013). Fundamentals of Future Studies, translated by M. Taghavi - M. Mohaqeq. Tehran: Center for Future Studies of Science and Technology, Defense Industries Education and Research Institute. [In Persian]
  4. Chaprak, Ali, Ghanei-Rad, Seyyed Mohammad Amin and Zolfagharzadeh Mohammad Mehdi (2019). Introducing a New Framework for Futures Studies Epistemology: Social Epistemology; With Emphasis on Criticism and Review of Wendell Bell's Opinions. Cultural Strategy 12(48): 49-70. [In Persian]

http://noo.rs/pkSqW

  1. Fathalikhani, Mohammad (2017). Methodology and Methodology in Islamic Humanities; A Framework for Analysis and Evaluation of Theories of Religious Science and Islamic Humanities. Qabsat 23(89): 153-179.

https://qabasat.iict.ac.ir/article_34034.html

  1. Inayatullah, Sohail (2007). Questioning the Future. Tamkang University.
  2. Jamshidi, Mohammad Hossein (2011). Fundamentals of Methodology of Explanation with Emphasis on Political Thought. Tehran: Imam Sadeq University. [In Persian]
  3. Khamegar, Mohammad (2002). An Introduction to Structural Interpretation of the Quran. Quranic Studies 8(29-30): 208-271. [In Persian]

https://journals.dte.ir/article_22290.html

  1. Manteghi, Mohsen, Alviiri, Mohsen, Rahmani, Jafar and Reza Abroosh (2018). Presenting a Conceptual Model of Islamic Futures Studies Methodology. Organizational Culture Management 16(4): 951-972. [In Persian]

https://jomc.ut.ac.ir/article_70045.html

  1. Mohammadloo, Aghaei and Majid Mohammadloo (2012). Ontological and Anthropological Foundations of Traditional Futures Studies. Strategic Futures Studies Quarterly 1(1): 141-160. [In Persian]

https://journals.sndu.ac.ir/article_1887.html

  1. Mostafavifard, Hamed (2016). The Evolution of Patterns of Science Distinction in the Thoughts of Thinkers. Philosophical Studies 18: 125-152. [In Persian]

https://philosophy.tabrizu.ac.ir/article14802.html

  1. Motahari, Morteza (2015). Collection of Works. Vol. 13, Tehran: Sadra. [In Persian]
  2. Naqibi, Seyyed abolghasem (2017). The Purposes of Sharia and Its Place in Deriving Sharia Rulings. Jurisprudential Studies 13(2): 223-242. [In Persian]

https://www.sid.ir/paper/221001/fa

  1. Ojabi, Ali (2016). Encyclopedia of the Islamic World (Eight Principles in Writing Introductions to Scientific Works). [In Persian]

Available at: https://rch.ac.ir/article/Details/14450

  1. Pasandideh, Abbas (2007). Method of Understanding and Explaining Religious Propositions (Quran and Hadith). Hadith and Thought Quarterly, 3, 33-47. [In Persian]

http://noo.rs/PE6sU

  1. Sabohi, Ali (2019). Teaching the Basics of Thought. p=2613. [In Persian]

Available at: https://alisaboohi.com/?

  1. Sadr, Muhammad Baqir (2015). Al-Madrasah al-Quran. Qom: Dar al-Kuttab al-Islamiyyah. [In Persian]
  2. Sadr, Muhammad Baqir, (Bita). Al-Sunan al-Tarikhiyyah fi al-Quran. Available at the Qaamiyyah Book Bazaar website. [In Persian]
  3. Sharifi, Ahmad Hussein (2016). Methodology of Islamic Human Sciences. Tehran: Aftab Tose. [In Persian]
  4. Shawkani, Muhammad ibn Ali (2013). Fath al-Qadeer. Cairo: Dar al-Hadith. [In Persian]
  5. Soroush, Abdul Karim (2005). Fatter than Ideology. Eighth Edition, Tehran: Sirat. [In Persian]
  6. Soroush, Abdul Karim (2005). The Fun of Craftsmanship; Discourses on Ethics, Craftsmanship, and Human Sciences, Tehran: Sirat. [In Persian]
  7. Tabatabai, Seyyed Mohammad Hossein (2011). Principles of Philosophy and Method of Realism. Tehran: Sadra. [In Persian]
  8. Taghavi, Mustafa (2012). Two levels of alternative thinking for technology. Methodology of Human Sciences 18(73): 53-84. [In Persian]

https://method.rihu.ac.ir/article_183.html

  1. Yves, Surel (2000). The role of cognitive and normative frames in policy-making. Journal of European Public Policy 7(4): 495-512.