تلفیق دیدگاه‌های وبر و دورکیم برای مطالعه باورهای دینی سازنده‌ نظم اجتماعی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.30471/mssh.2025.10617.2598

چکیده

مقدمه و اهداف: نظم اجتماعی جامعه پیشامدرن، نظمی مرتبط با امر قدسی بود؛ به این معنا که این نظم می‌توانست مبتنی‌بر شریعت آسمانی، تحریف‌شده و یا از اساس غیرآسمانی باشد؛ اما درهرصورت با امر قدسی بی‌ارتباط نبود. بنابراین، بزرگان جامعه‌شناسی کوشیدند تا از طریق مطالعه جوامع پیشامدرن اولاً، منطق اجتماعی حاکم بر آنها را استخراج کنند و ثانیاً، در قبال مقایسه جامعه معاصر خویش با آنها، نسبت به شناسایی و برجسته‌سازی خصوصیات جامعه جدید اقدام نمایند. از این منظر، تبیین باورهای دینی جایگاهی ویژه در نظریه اجتماعی مدرن داشته و تعیین تکلیف دین، مهم‌ترین دغدغه جامعه‌شناسی قلمداد می‌شد. بدین‌ترتیب، در دیدگاه‌های آگوست کنت، به‌عنوان بنیان‌گذار جامعه‌شناسی، موضوعاتی مانند فلسفه، حکومت، مذهب، روحانیت، تعلیم‌وتربیت و... همگی با صفت اثباتی به چشم می‌خورد که نشانگر جهد وی برای جایگزینی امر اثباتی با امر دینی است. در میان جامعه‌شناسان کلاسیک، دیدگاه‌های وبر و دورکیم درباره جامعه‌شناسی دین از شهرت و اعتبار بالایی برخوردار است. وبر در مطالعات خود بر انواع عقلانیت، لزوم فهم کنش اجتماعی، اختیار و انتخاب انسان، و نقش تعیین‌کننده کاریزما تأکید می‌کند؛ درحالی‌که دورکیم بر عواطف و احساسات، لزوم مطالعه ظاهر رفتارها و پدیده‌ها، فشار هنجاری و اجبار اجتماعی، و نقش تعیین‌کننده مناسک متمرکز است. با توجه به ظرفیت‌ها و البته تفاوت‌های چشمگیر دیدگاه‌های وبر و دورکیم، ترکیب دیدگاه‌های آنها دستاوردهای بسیاری خواهد داشت و به‌عنوان‌مثال، اولاً، می‌تواند سبب رهایی جامعه‌شناسی از دیدگاه عاطفه‌گرایانی می‌شود که ضمن ارجاع به برخی دیدگاه‌های روان‌شناسی، مردم‌شناسی و روان‌کاوی معتقدند تفکر و باورهای مذهبی از حالات عاطفی ذهن سرچشمه می‌گیرند و ثانیاً، قادر است چهارچوب کارآمدی برای بررسی جایگاه دین در نظم اجتماعی پیشامدرن فراهم نماید. با این مقدمات، در ادامه این نوشتار می‌کوشیم ضمن طرح چهارچوب‌های روشی و بینشی وبر و دورکیم در زمینه تبیین باورهای دینی به دو سؤال زیر پاسخ بدهیم:
الف) چگونه می‌توان دیدگاه‌های کاملاً متفاوت وبر و دورکیم را پیوند داد؟
ب) پیوند دیدگاه‌های وبر و دورکیم چه نتایج تحلیلی خواهد داشت؟
روش: در این مقاله از روش کتابخانه‌ای بهره برده شده است و ضمن رجوع به آثار اصلی وبر و دورکیم، کوشیده‌ایم تا هم‌زمان آثار مفسران قدیمی‌تر و عمدتاً آمریکایی، و نیز دیدگاه‌های نویسندگان جدیدتر و عمدتاً اروپایی را مورد توجه قرار دهیم؛ زیرا به نظر می‌رسد تصویر ساخته‌شده توسط نویسندگانی مانند هانس گرث و رایت میلز یا تالکوت پارسونز با نویسندگان کتاب «وبر؛ راهنمای کیمبریج» یا ریمون بودن تفاوت‌های قابل‌توجهی را نشان می‌دهد.
نتایج: مطابق مطالعه صورت‌گرفته مهم‌ترین ظرفیت‌های مغفول بهره‌برداری از نظریه وبر عبارت‌اند از: 1. تأکید بر عقلانیت‌پذیری نامشهود در بستر تکامل‌گرایی پیچیده؛ 2. اخذ معنا به‌عنوان جوهره عقلانیت، کنش، خودآگاهی، آزادی و اخلاق انسانی. همچنین، اصلی‌ترین محدودیت‌های موجود در دیدگاه وبر را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد: 1. گرایش به فردگرایی روش‌شناختی و درنتیجه، غلبه نوعی نظرگاه شبه‌روان‌شناختی؛ 2. کانونی‌شدن معانی ذهنی و لاجرم، کم‌توجهی به کنش‌های سنتی مانند عادات، عرف و رفتارهای تقلیدی؛ 3. تبیین مجمل کاریزما در جامعه‌شناسی دین، در کنار حاکمیت نتیجه‌گرایی در تعریف رهبری سیاسی؛ 4. تقدم‌بخشی به اقتصاد در مطالعه تغییرات اجتماعی و عدم ارائه فرآیندی واحد پیرامون آن.
در مقابل، چالش‌های بنیادی استفاده از نظریه دورکیم شامل موارد زیر است: 1. تفکیک امر ناسوتی و لاهوتی، به‌عنوان زمینه‌ساز خداپنداری جامعه؛ 2. نگرش منفی به عاملیت فردی، محوریت‌یابی مناسک جمعی و نادیده‌انگاری اختیار و عقلانیت انسان. به‌علاوه، کلیدی‌ترین امکان ترمیمی در دیدگاه دورکیم را می‌توان، برجسته‌سازی نمادها و مناسک مذهبی و نسبت آن‌ با ظهور فرق انحرافی و سازوکارهای کنترلی دانست. بدین‌ترتیب، ایجاد پیوند میان دیدگاه‌های وبر و دورکیم مستلزم توجه به این مؤلفه‌ها می‌باشد: 1. گذر از تکامل‌گرایی تک‌خطی و پیامدهای روشی و بینشی آن در مطالعه ادیان گوناگون؛ 2. تخفیف ابعاد تنش‌آفرین تلفیق دو رویکرد، با میانجیگری نظریه‌های روان‌شناختی؛ 3. ترسیم زوایای عقلانی و غیرعقلانی کنش‌های عاطفی و سنتی. با چنین مقدماتی، نتایج تحلیلی پیوند دیدگاه‌های وبر و دورکیم عبارت است از: 1. امکان مطالعه عقلانی باورها و رفتارها بدون ارجاع به نفع‌باوری و وهم‌گرایی؛ 2. ایجاد توازن در مطالعه دین به‌مثابه منبع تغییر و ثبات جوامع؛ 3. برقراری تناسب میان ایده‌های ساخت مناسک و پرورش شخصیت (سیاستمدار و تیپ‌های شخصیتی) در امتدادیابی ادیان؛ 4. بسط اخلاق اعتقادی و بازشناسی دوگانه فعال ثابت‌قدم (اخلاق قهرمانی) و منفعل سؤال‌کننده (اخلاق نفع‌طلبی).
بحث و نتیجه‌گیری: نظر به آنچه پیرامون چگونگی پیوند دیدگاه‌های وبر و دورکیم و نیز نتایج تحلیلی چنین پیوندی گفته شد بصیرت‌های بینشی و روشی وبر عبارت‌اند از: 1. کاریزما و ایده‌های او مهم‌ترین منشأ پیدایش دین است؛ 2. امکان حفظ، انتقال، انحراف و... قدرت کاریزمایی متصور است؛ 3. چنانچه ایده‌های کاریزما تبدیل به عنصر اصلی سازنده سبک زندگی جامعه نشود، نمی‌توان از پیدایش یک دین جدید سخن گفت؛ 4. یکی از عمده‌ترین راه‌های حفظ، انتقال یا انحراف ایده‌های کاریزمایی مربوط به افرادی است که در فرآیندهای اقتصادی - سیاسی پساکاریزما نقش داشته و منتفع می‌شوند؛ 5. در لحظه پیدایش کاریزمای عقلانیت، جایگاه تعیین‌کننده‌ای در گسترش ایده‌های کاریزمایی دارد؛ اما به‌تدریج عقلانیت ارزشی ناب و نوآورانه تبدیل به نوعی عقلانیت ارزشی گاه سنتی یا تقلیدی می‌شود؛ 6. عقلانیت ارزش‌شناختی که برانگیزنده کنش عقلانی - ارزشی است، مبدأ ترسیم اخلاق اعتقادی - ارزشی می‌شود؛ 7. در فقدان کاریزما و چه‌بسا در موقعیت‌های تعارض‌آمیز، امکان خلق اخلاق قهرمانی و نیز ظهور شخصیت - به‌مثابه کسی که کلیت زندگی‌اش را براساس عقاید خاصی بنا کرده و در لحظات ویژه‌ای این ارزش‌ها را به تمامیت می‌رساند - مهیا می‌شود؛ 8. کنش‌های سنتی و عاطفی، کنش‌هایی متکی بر رسوم، عادات و تقلید هستند که اگرچه دارای سطوح پایین‌تر عقلانیت هستند، اما قابل‌مطالعه‌اند؛ 9. تحول ادیان برپایه نوعی تکامل‌گرایی پیچیده در عقلانیت ارزشی- اعتقادی صورت می‌پذیرد؛ اما این امر، نافی تأثیرگذاری احتمالی ذی‌نفعان و شرایط اقتصادی و سیاسی نیست.
بصیرت‌های ترمیمی دورکیم نیز عبارت‌اند از: 1. ریشه امور الزام‌آور فردی و جمعی (نظم اجتماعی) در نیرویی فراتر از تک‎‌تک انسان‌ها (امر قدسی) است؛ 2. در دوره‌های ثبات که از لحظه پیدایش عقاید مذهبی فاصله بسیاری پدید آمده است، عواطف و احساسات نقش مهمی در حفظ دین دارند و به‌واسطه نمادها و مناسک جمعی دینی، تقویت و بازتولید می‌شوند؛ 3. چنانچه نمادها و مناسک، دستخوش تعابیر و تفاسیر دلخواهانه قرار گیرند، امکان شکل‌گیری فرقه‌های جدید افزایش می‌یابد و چه‌بسا بدعت در اصول دین سبب زیر سؤال رفتن اساس عقاید دینی بشود؛ 4. هر دینی، سازوکارهای ویژه‌ای برای کنترل درونی و بیرونی (حفظ) عقاید و مناسک خویش دارد و نمی‌تواند نسبت به تضعیف و انکار آراء و آیین‌های خود بی‌تفاوت باشد؛ 5. همواره صورت‌هایی از ایجاد دین فردی، دهری‌گری (افراد زندیق) و قانون‌گذاری (بدعت‌آوری) شخصی وجود دارد که بی‌ارتباط با دین جمعی نیست؛ 6. تقاضای مردم از جادوگر بیش از آنکه در چهارچوب رهاوردهای مرسوم دین جمعی باشد، ناظر به رفع نیازها و خواسته‌های شخصی است.
بدین‌ترتیب، می‌توان گفت: اگر رویکرد بینشی و روشی وبر به‌واسطه طرح مفاهیم عقلانیت، کاریزما و اختیار، ظرفیت قابل قبولی برای شناخت پویایی‌شناسی دین دارد، دیدگاه دورکیم ازطریق طرح مفاهیم احساسات، مناسک و اجبار، ظرفیت بالایی به‌منظور مطالعه ایستایی‌شناسی دین دارد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. برمان، هارولد جی. رید، چارلز جی. (1398). ماکس وبر در مقام مورّخ حقوق. در: وبر؛ راهنمای کیمبریج. ویراسته استفان پی. ترنر. ترجمه سجّاد احمدیان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  2. بروبیکر، راجرز (1395). مرزهای عقلانیّت؛ رساله‌ای درباره اندیشه اجتماعی و اخلاقی ماکس وبر. ترجمه شهناز مسمی‌پرست. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
  3. بلاو، پیتر ام. (1384). چند انتقاد از نظریه اقتدار وبر. در: عقلانیّت و آزادی (مقالاتی از ماکس وبر و درباره ماکس وبر). جمعی‌از نویسندگان. ترجمه یدالله موقن و احمد تدیّن، تهران: هرمس. چاپ دوم.
  4. بندیکس، راینهارد (1388). سیمای فکری ماکس وبر. ترجمه محمود رامبد. تهران: هرمس. چاپ دوم.
  5. بودن، ریمون (1387). مطالعاتی در آثار جامعه‌شناسان کلاسیک (جلد اول). ترجمه باقر پرهام. تهران: نشر مرکز. چاپ دوم.
  6. بودن، ریمون (1389). مطالعاتی در آثار جامعه‌شناسان کلاسیک (جلد دوم). ترجمه باقر پرهام. تهران: نشر مرکز. چاپ دوم.
  7. پارسونز، تالکوت (1384). ساخت‌های منطقی جامعه‌شناسی دین ماکس وبر. در: عقلانیّت و آزادی (مقالاتی از ماکس وبر و درباره ماکس وبر). جمعی‌از نویسندگان. ترجمه یدالله موقن و احمد تدیّن، تهران: هرمس. چاپ دوم.
  8. تامسون، کنت (1387). دین و اقتصاد. در: دین و ساختار اجتماعی (مقالاتی در جامعه‌شناسی دین). گردآوری و ترجمه علی بهرام‌پور و حسن محدّثی. تهران: کویر. چاپ دوم.
  9. ترنر، برایان (1387). دین چیست؟ نقدی بر تعاریف جامعه‌شناسانه دین. در: دین و ساختار اجتماعی (مقالاتی در جامعه‌شناسی دین). گردآوری و ترجمه علی بهرام‌پور و حسن محدّثی. تهران: کویر. چاپ دوم.
  10. توبی، ای. هاف (1399). پیشگام پساتجربه‌گرایی (گزارشی متفاوت از روش‎شناسی ماکس وبر در علوم اجتماعی). ترجمه ابوالفضل فیضی‌خواه. تهران: شفیعی.
  11. دورکیم، امیل (1391). جامعه‌شناسی و فلسفه؛ تعریف پدیده‌های دینی. ترجمه مرتضی ثاقب‌فر. تهران: نشر علم.
  12. دورکیم، امیل (1393). صور بنیانی حیات دینی. ترجمه باقر پرهام. تهران: نشر مرکز. چاپ چهارم.
  13. دورکیم، امیل (1399). ایده عمومی بی‌هنجاری (آنومی). در: دورکیم؛ از فلسفه اجتماعی تا سوسیولوژیسم معنوی. تالیف و گردآوری ژان دووینو. ترجمه مهدی اصلان‌زاده. تهران: گام نو.
  14. الستر، جان (1398). عقلانیّت، اقتصاد، و جامعه. در: وبر؛ راهنمای کیمبریج. ویراسته استفان پی. ترنر. ترجمه سجّاد احمدیان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  15. شلوختر، ولفگانگ (1384). پیدایش عقلانیّت غربی از دیدگاه ماکس وبر. در: عقلانیّت و آزادی (مقالاتی از ماکس وبر و درباره ماکس وبر). جمعی‌از نویسندگان. ترجمه یدالله موقن و احمد تدیّن، تهران: هرمس. چاپ دوم.
  16. گرث، هانس. میلز، رایت (1400). مقدّمه ویراستاران: زندگی و آثار ماکس وبر. در: دین، قدرت، جامعه. اثر ماکس وبر. ترجمه اح‍م‍د تدیّن. تهران: هرمس. چاپ هشتم.
  17. لاسمن، پیتر (1398). سلطه انسان بر انسان: سیاست، قدرت، مشروعیت. در: وبر؛ راهنمای کیمبریج. ویراسته استفان پی. ترنر. ترجمه سجّاد احمدیان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  18. لنکستر، لین و. (1376). خداوندان اندیشه سیاسی. جلد سوم. ترجمه علی رامین. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  19. وبر، ماکس (1374). اقتصاد و جامعه: مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی اقتصادی، جامعه‌شناسی سیاسی. ترجمه مهرداد ترابی‌نژاد، عباس منوچهری، مصطفی عمادزاده. تهران: مولی.
  20. وبر، ماکس (1400). دین، قدرت، جامعه. ترجمه اح‍م‍د تدیّن. تهران: هرمس. چاپ هشتم.
  21. همیلتون، ملکوم (1389). جامعه‌شناسی دین. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: نشر ثالث. چاپ دوم.
  22. Bendix, Reinhard (2008). Max Weber's intellectual image. Translated by Mahmoud Rambod. Tehran: Hermes. Second edition [in Persian].
  23. Berger, Peter (1967). The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion. New York, Doubleday.
  24. Berman, Harold J. Reed, Charles J. (2018). "Max Weber as a legal historian". In: Weber; The Cambridge Guide. Edited by Stephen P. Turner. Translated by Sajjad Ahmadian, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company [in Persian].
  25. Blau, Peter M. (2004). "Some criticisms of Weber's theory of authority". In: Rationality and freedom (Essays by and about Max Weber). A group of writers. Translated by Yadullah Moqan and Ahmad Tadyon, Tehran: Hermes. Second edition [in Persian].
  26. Boudon, Raymond (2007). Studies in the works of classical sociologists (The first volume). Translated by Bagher Parham. Tehran: Nashr-e Markaz. Second edition. [in Persian].
  27. Boudon, Raymond (2009). Studies in the works of classical sociologists (The second volume). Translated by Bagher Parham. Tehran: Nashr-e Markaz. Second edition. [in Persian].
  28. Brubaker, Rogers (2015). the limits of rationality; A treatise on the social and moral thought of Max Weber. Translated by Shahnaz Mosamaparast. Tehran: Parse Book Translation and Publishing Company. [in Persian].
  29. Durkheim, Emile (2012). sociology and philosophy; Definition of religious phenomena. Translated by Morteza Saqibfar. Tehran: Science [in Persian].
  30. Durkheim, Emile (2014). Basic forms of religious life. Translated by Bagher Parham. Tehran: Nashr-e Markaz. Fourth edition [in Persian].
  31. Durkheim, Emile (2019). "The General Idea of ​​ abnormality (Anomy)" in: Durkheim; From social philosophy to spiritual sociology. Compiled and writing by Jean Duvino. Translated by Mehdi Aslanzadeh. Tehran: New step [in Persian].
  32. Elster, John (2018). "Rationality, Economy, and Society". In: Weber; The Cambridge Guide. Edited by Stephen P. Turner. Translated by Sajjad Ahmadian, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company [in Persian].
  33. Geertz, Clifford (1966). <Religion as a cultural system>. In M. Banton (Ed.), Anthropological approaches to the study of religion (pp. 1-46). London: Tavistock.
  34. Gerth, Hans H. & Mills, C. Wright (2020). "Editors' Introduction: The Life and Works of Max Weber". In: Religion, Power, Society. By Max Weber. Translated by Ahmad Tadyon. Tehran: Hermes. Eighth edition [in Persian].
  35. Hamilton, Malcolm (2018). Sociology of religion. Translated by Mohsen Thalasi. Tehran: saless Second edition [in Persian].
  36. Lancaster, Lynne W. (1997). Gods of political thought (The third volume). Translated by Ali Ramin. Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company [in Persian].
  37. lassman, Peter (2018). "Man's domination over man: politics, power, legitimacy". In: Weber; The Cambridge Guide. Edited by Stephen P. Turner. Translated by Sajjad Ahmadian, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company [in Persian].
  38. Parsons, Talcott (2004). "The Logical Constructions of Max Weber's Sociology of Religion". In: Rationality and freedom (Essays by and about Max Weber). A group of writers. Translated by Yadullah Moqan and Ahmad Tadyon, Tehran: Hermes. Second edition [in Persian].
  39. Runciman, W. G. (1978). Weber: Selections in Translation, trans. E. Matthews, Cambridge: Cambridge University Press.
  40. Schluchter, Wolfgang (2004). "The emergence of Western rationality from Max Weber's point of view". In: Rationality and freedom (Essays by and about Max Weber). A group of writers. Translated by Yadullah Moqan and Ahmad Tadyon, Tehran: Hermes. Second edition [in Persian].
  41. Thomson, Kent (2007). "Religion and Economy". In: Religion and social structure (articles in the sociology of religion). Compiled and translated by Ali Bahrampour and Hassan Mohaddesi. Tehran: Kavir. Second edition [in Persian].
  42. Toby, E. Huff (2019). The pioneer of post-empiricism (a different account of Max Weber's methodology in social sciences). Translated by Abolfazl Faizikhah. Tehran: Shafi'i [in Persian].
  43. Turner, Brian (2007). "What is religion? A critique on sociological definitions of religion". In: Religion and social structure (articles in the sociology of religion). Compiled and translated by Ali Bahrampour and Hassan Mohaddesi. Tehran: Kavir. Second edition [in Persian].
  44. Weber, Max (1995). Economy and society: basic concepts of sociology, economic sociology, political sociology. Translated by Mehrdad Torabinejad, Abbas Manouchehri, Mostafa Emadzadeh. Tehran: Mola publication [in Persian].
  45. Weber, Max (2020). Religion, power, society. Translated by Ahmad Tadyon. Tehran: Hermes. Eighth edition [in Persian].

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار