ارتباط بین شناخت و رفتارشناسی مالی از منظر هایک

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استاد، گروه اقتصاد، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.استاد، گروه اقتصاد، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

10.30471/mssh.2025.10364.2560

چکیده

نظریاتی در اقتصاد و علوم اجتماعی منشأ تحول زیادی شده‏اند. ارتباط عمیق بین ذهن و تصمیم‏گیری انسان‏ها در زمینه مالی و سرمایه‏گذاری به‌دنبال توضیحی جدید برای تصمیم‏گیری مالی است. این ارتباط یکی از مفیدترین شاخه‏های اقتصاد رفتاری و اقتصاد شناختی است. پیشرفت‏های اخیر در اقتصاد شناختی مربوط به ظهور و تکامل شاخه‏هایی در اقتصاد عصب‌شناسی، اقتصاد آزمایشگاهی شناختی، رفتارشناسی مالی و رفتار کارگزاران اقتصادی در بازارهای مالی از منظر روان‌شناسی شناختی، مباحث بسیار مهمی هستند.
پس از شکل‌گیری اولیه علوم ‌شناختی، اقتصاددانان متوجه شدند باید تأثیر احساسات و تجربه‏های شخصی را که با توجه به محیط فرهنگی و تربیتی پدید می‌آید در نظریات اقتصادی وارد نمایند. این نظریات همواره با توجه به حالات روحی و فکری انسان‌ها در مسیر تغییر و تکامل و تمام واکنش‌ها در بازار مالی تحت‌تأثیر محرک‏های دوگانه عصب‌زایی و خنثی‌سازی عصب ذهن قرار دارند. هم محرک‌هایی که قبلاً آگاهانه درک می‌شدند و هم محرک‏های جدیدی که باید مورد توجه قرار گیرند، به‌این‌دلیل که هر دو تحت‌تأثیر عصب‌های ذهن هستند؛ زیرا شناخت افراد، حاصل مکانیسمی پیچیده و تحت‌تأثیر بافت فرهنگی و تربیتی قرار دارد. توجه به اینکه در شکل‌گیری ادراکات و طبقه‌بندی موضوعات در انسان‌ها کدام عوامل مؤثرند، مورد توجه روان‌شناسان قرار گرفت. وقتی این ادراکات به‌صورت عادت قابل‌قبول در رفتار تبدیل شود، شناسایی این فرایند توجه روان‌شناسان را جلب نمود تا شکل‌گیری ادراکات و عادات تکراری مورد پذیرش افراد و جامعه را به‌عنوان یک دستاورد جدید مورد توجه قرار دهد. همین توجه شاخه‌های متعدد علوم شناختی را پدید آورد. ورود به این بحث‌ها در علوم شناختی و کنش‌ها و واکنش‌ها در رفتارهای انسان‌ها و تصمیم‌گیری و اثرگذاری آن در بازارهای مالی در سطح اقتصاد خرد و کلان، پژوهشگران زیادی را واداشت تا به‌دنبال تعیین نقش ذهن و احساسات و حالات روان‌شناختی رفتارها باشند. نتیجه اینکه اگر عملی موفقیت‌آمیز باشد، قوه ادراک آن را کارا دانسته وآن را به‌صورت عادی می‌پذیرد، در غیر این صورت فرد را وادار می‏کند ارزیابی مجدد و آزمایش دقیق‏تر از ادراک داشته باشد.
این عمل با ایجاد کنش جدید تا نتایج درست و رضایت‌بخش برای فرد و اجتماع ادامه پیدا می‌کند تا به‌عنوان یک کنش اجتماعی درآید. با توجه به نقش ذهن و احساسات، این مقاله درصدد ارائه نظریه اتریشی هایک در بنیان‏های مالیه رفتاری است. اگرچه مالیه رفتاری به اقتصاد شناختی بسیار نزدیک است، اما متکی بر نظریه شناخت و طبیعت دوگانه، عصبی بیولوژیکی و وابسته به مسیر است. نهادها و هنجارها یکی از جنبه‏های مهم برای مالیه رفتاری هستند. هرچند اشتباهات و تورش‏ها از نظر ساختاری در تصمیم‏گیری انسان و بسترهای نهادی مالی اجتناب‌ناپذیر است. از نظر مردم، بازارها در قیمت‌های جاری و آینده با انتظارات متفاوت روبهرو هستند و هر عامل مؤثر در بازار مانند تقاضاکنندگان و عرضه‌کنندگان انتظارات خود را براساس باورها و اهداف خود و اهداف و باورهای دیگران شکل می‏دهند. با گذشت زمان، تقاضاکنندگان و عرضه‌کنندگان به‌صورت فردی و یا رفتارهای جمعی، قواعد انتظارات فرضی خود را شکل می‏دهند. این انتظارات دست‌کم چهار دستاورد زیر را برای بازارهای مالی به وجود می‌آورند:
پیامد اول: توجه به تکانه‌های قیمتی و رویدادها در بازار مالی ازطریق دانش‌های سازمان‌یافته گذشته در حافظه، بر ادراکات است. در گام نخست، این تکانه‌های قیمتی و رویدادها شکل‌گرفته در ذهن افراد در تناقض با باورهای گذشته بازنگری می‌شود. سپس بعد از استانداردسازی اطلاعات تجربی به‌عنوان یافته‌ها و تجربیات شخصی، دانش‌های گذشته را اصلاح می‌کند. نکته اصلی در تبادل اطلاعات در بازار مالی اصلاح پیوسته بازار و تصمیم‌گیری در این زمینه در بازارهای مالی است.
پیامد دوم: سنجش درجه وابستگی متقابل تجربه حاصل‌شده از گذشته و انتظارات از آینده در عرضه‌کنندگان و تقاضاکنندگان در بازار مالی است. ارتباطی از نوع عدم اطمینان در بازار برای پیش‌بینی از آینده است. در تعارض بین نیاز ذاتی هر فرد از نظر اطلاعات در بازار و انتظارات دیگر افراد در بازار و درجه وابستگی آنها ممکن است بازار را از ثبات رفتاری به سمت بی‌ثباتی هدایت کند. در این حالت، بازار نوسانی خواهد شد.
پیامد سوم: ارزش‌گذاری قابل‌قبول بین دو جریان متفاوت در تصمیم‌گیری مالی از نظر اجتماعی است: جریان  اول: تأثیر حالات احساسی و روان‌شناختی افراد ناشی از باورهای درونی است. باورهای درونی می‌تواند در صورت بی‌ثباتی باعث شکست بازارهای مالی شود. افراد دچار ریسک شخصی و توهم در تصمیم‌گیری در زندگی شده و از بازار خارج شوند؛ جریان دوم: بررسی ترس از عدم فروش اوراق مالی و نقد نشدن اوراق در بازار است. این ترس، ریسک‌پذیری را افزایش می‌دهد. این حالت روان‌شناختی سود بازار مالی را نادرست برآورد می‌کند. وقتی کاهش سود در دوره جدید در بازار ایجاد شود، عاملان در بازار اعتماد خود را از دست می‌دهند. در این حالت بازار مالی وارد دوره سیکلی و بی‌ثباتی می‌شود.
پیامد چهارم: تشکیل گروه ائتلافی در بازار مالی است. بازیکنان بازار با عقاید مشترک و احساسات و روان‌شناختی متفاوت، به‌دنبال تشکیل ائتلاف با انتظارات یکنواخت هستند. این ائتلاف در شکل‌گیری دانش در بازار و تصمیم‌گیری مؤثر است. موافقان نظریه هایک در زمینه مالیه - رفتاری باورهای ذهنی و وابسته به مسیر در تصمیم‌گیری در بازار مالی را مؤثر می‌دانند. دستاوردهای نظریه دانش و شناخت هایک با وجود مفهوم دوگانه تأثیرگذاری عصبی بیولوژیکی و وابستگی به مسیر، توانست توجه اقتصاددانان شناختی را جلب کند.
تحقیقات مدرن رفتارشناسی مالی این واقعیت را بیان می‏کند که بازارهای مالی در دو سطح ذهنیت‏گرایی و محیط خارجی در شکل‏دهی کردار بشر نقش دارند. با این دو سطح باید تفاوت‏های بازار سنتی و بازارهای مالی را تفکیک نمود؛ چه در بازارهای سنتی و چه بازارهای مدرن قاعده کلی این است که بازارها پدیده‌ای نهادی هستند. این ویژگی تأثیر احساسی مثبتی در کارگزاران بازار ایجاد می‌کند. اینکه دانش مدون و هوش تخصصی افراد در بازار مالی تحت‌تأثیر احساسات قرار دارد، یکی از دستاورد مهم اقتصاد شناختی است. مطالعات در رفتارشناسی مالی نشان داده‌اند که کارکرد هوش تخصصی به‌دلیل احساسات و خطاهای درک روان‌شناختی به خطاهای نظام‏مند در بازار مالی منجر خواهند شد.
1. این سؤال که عرضه‌کنندگان و تقاضاکنندگان در چه مواردی واکنش نشان می‌دهند، مهم است؟  
2. دانستن اینکه چگونه عاملین و کارگزاران از موفقیت برخی از بنگاه‌ها در بازار سود می‌برند؟
3. و یا اینکه عرضه‌کنندگان و تقاضاکنندگان چه زمانی در باورهای خود تجدیدنظر می‌کنند؟
4. اگر بازار نیاز به تعدیل داشته باشد، انسان تعدیل‏گر چگونه یافته‏های خود را در بازار اصلاح می‌کند؟ 
این سؤالات مهم‌ترین نکاتی هستند که رفتارشناسان مالی، در بازار باید مورد توجه قرار دهند تا با کمترین خطای سیستماتیک در تصمیم‌گیری روبهرو شوند. نکاتی که بازار سنتی خیلی توجه به این مباحث ندارد. در مجموع باید اقتصاد شناختی مالی را افق جدیدی در تحول بازار سنتی کلاسیکی دانست.

کلیدواژه‌ها


  1. 1. تقوی، رضا؛ داداشی، ایمان؛ زارع، محمدجواد و حمیدرضا غلام‌نیا روشن (1401). «پیش‏بینی احساسی سرمایه‏گذاران با استفاده از نسبت های مالی با تکیه بر روش تجزیه و تحلیل مؤلفه‌های اساسی». فصلنامه اقتصاد مالی، 16(61): 157-174.

    2. دبیری، راحله؛ برزانی، محمدواعظ و سعید صمدی (1402). «فراروش ارزیابی اریب‌های رفتاری در تأمین مالی». روش‏شناسی علوم‌انسانی، 29(117): 49-76.

    3. قیصری، روح‌اله؛ صالحی، اله‌کرم و صغری قبادی (1400). «مدل بررسی نقش دانش مالی سرمایه‌گذاران بر رفتار مالی در بازار سرمایه ایران». فصلنامه اقتصاد مالی، 15(54): 325-353.

    4. کیان، علیرضا؛ پورحیدری، امید و یحیی کامیابی (1396). «بررسی تأثیر حسابداری ذهنی بر رفتار سرمایه‌گذاران از دیدگاه گزارشگری مالی». نشریه پژوهش‏های حسابداری، 9(2): 1-22.

    1. Arthur, B. W. (1988). Self-reinforcing mechanism in economics. In: A. Anderson, Arrow and V. Pinesa (Eds) The economics as an evolving complex system. 9-31, Reading, MA & Addison—Wesley.

    6. Arthur, B. W. (1989). Competing technologies, increasing returns and lock—in by historical events, Sconomic Journal, 99, 116-131.

    1. Bandura, A. (1977). Social learning theory, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
    2. Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action, A social cognitive theory. Engel wood Clifis, NJ: Prentice—Hall.
    3. Cohen, M.D & Bacdayan, P. (1991). Organizational routines are stored as procedural memory: Evidence from a laboratory study. University of Michigan, Mimeo.

    10. Dabiri, Raheleh, Barzani, Mohammad Vaez, Samadi, Saeed (2024). Meta-method of evaluating behavioral biases in financing. Quarterly Journal of Humanities Methodology, 29(117), 49-76. doi.10.30471/MSSH.2024.9611.2472 [ln persion].

    1. David, P .(1985). Clio and the economics of QWERTY. American Economic Review, 73, 332-337.
    2. Denzau, A & . North, (1994). Shared Mental Models: Ideologies and Institutions. Kyklos, 47, 332-337.
    3. Egidi, M. & Rizzello, S. (2004). Cognitive economicx, Two volumes for the series The International Library of Critieal Writings in Economics, Cheltenham, UK: E.
    4. Egidi, M. (2000). Bias Cognitivi nelle organizzazioni. Sistemi Intelligenti, (2), 237-269
    5. Egidi, M., & Narduzzo, A. (1997). The emergence of path—dependent behaviors in cooperativecontexts. International Journal of Industrial Organization, 15(6), 677—109, Elsevier.
    6. Fuster, J. (1995). Memory in the cerebral cortex: An empirical approach to neural networks in the human and nonkuman primate. Cambridge, MA: MIT Press.
    7. Gheysari, Ruhollah, Salehi, Allah Karam, Ghobadi, Soghra (2024). Modeling the role of behavioral characteristics and financial literacy of real investors on financial management behavior in the Iranian stock market. Journal of Financial economics, 15(54), 325-353[ln persion].
    8. Gheysari, Ruhollah, Salehi, Allah Karam, Ghobadi, Soghra (2024). Modeling the role of behavioral characteristics and financial literacy of real investors on financial management behavior in the Iranian stock market. Journal of Financial economics, 5(45), 325-353[ln persion]
    9. Hayek, F. (1967). The results of human action but not of human design. In: F. A. Hayek (Ed) Studies in philosophy, politics and economics, London: Routledge & Kegan Paul.
    10. Hayek, F. (1988). The fatal conceit, The errors of socialism, London: Routledge.
    11. Hayek, F. (1945). The use of knowledge in society. The American Economic Review, XXXV4, 519-530.
    12. Hayek, F.A. (1973), Law, legislation and liberty. A new statement of the liberal principles of. Justice and political economy, Vol.1, Rules and Order. London: Routledge & Kegan Paul.
    13. Hayek, F.A. (1979), Law, legislation and liberty. A new statement of the liberal principles of justice and political economy (Vol) 111. The Political Order of a Free People. London: Routledge & Kegan Paul.
    14. Hayek, F.A.(1963), Rules, perception and intelligibility, Proceedings of the British Academy, XLVIM, 321—344.
    15. Hayek, P. A. (1952), The sensory order. An inquiry into the foundations of theoretical psychology, London: Routledge & Kegan Paul.
    16. Kakneman, D. (2003). Maps of bounded rationality: Psychology for behavioral economics. The American Economic Review, 1449-1475.

    27. Kian, Alireza, Pourheydari, Omid, Kamyabi, Yahya (2017). The Impact of Mental Accounting on the Investor’s Behavior: Financial Reporting Perspective. Financial Accounding Research, 2(32), 1-22. doi. 10.22108/FAR.2017.103495.1062 [ln persion]

    28. Kian, Alireza, Pourheydari, Omid, Kamyabi, Yahya (2017). The Impact of Mental Accounting on the Investor’s Behavior: Financial Reporting Perspective. Financial Accounding Research, 2(32), 1-22. doi.10.22108/FAR.2017.103495.1062 [ln persion]

    1. Menger, C. (1883), Untersuchungen ueber die Methode der Sociatwissenschaften der politischen Ockonomic insbesondere. Leizpig: Dunker Humblot.
    2. North, D.C. (1990). Institutions, institutional change and economic performance. Cambridge MA: Cambridge University Press.
    3. Oakley, A. (1999). The revival of modern Austrian economics. Cheltenham, UK (Eds), ward Elgar.
    4. Rizzello S. & Turvani, (2000). Institutions meet mind: A way out of a deadlock. Constitutional Political Economy11, 165-180.
    5. Rizzello, S & .Turvani, M. (2002). Subjective diversity and social learning: A cognitive per spective for understanding institutional behavior. Constitutional political economy, 13, 201-214.
    6. Rizzello, S. (1997). The microfoundations of path- In: L. Magnusson & J. Ottosson (Eds (, Evolutionary economics and path-dependence, 97-118. Cheltenham UK: E. Elgar.
    7. Rizzello, S. (2003). Introduction: Towards a cognitive evolutionary economics. In: S. Rizzello Ed, Cognitive developments in economics. London: Routledge.
    8. Rizzello, S. (2004). Knowledge ad a path dependence process. Journal of Bioeconomics, 6, 255-274.
    9. Roth, G. (2003). Aus Sicht des Gehims. Suhrkamp Verlag KG.
    10. Taghavī, Reza, Dadashī, īman, Zāre Bahnamiri, Mohammad Javad, Gholāmniā-Roshan, Hamid Reza (2022). Predicting Emotional Tendency of Investors Using financial ratios based on principal component analysis method, Journal of Financial economics, Vol29(61)pp157-174; [ln Persion]Taghav,Rezai , dadashi ,iman, Zare Bahnamiri, Mohammad Javad , Gholamnia Roshan ,Hamid Reza (2022). Predicting Emotional Tendency of Investors Using financial ratios based on principal component analysis method .,Journal of Financial economics, Vol29(61)pp157-174; [ln persian]