تطبیق الگوی فلسفه علوم اجتماعی بر جامعه‎شناسی: ایده‎ای برای شکل‎گیری فلسفه جامعه‎شناسی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی، مدرس حوزه و دانشگاه، قم، ایران

2 دانش‌آموخته حوزۀ علمیه و دانشیار گروه جامعه‌شناسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

10.30471/mssh.2025.10065.2568

چکیده

مقدمه و اهداف : فلسفه علم، تحلیلی فلسفی از مسائل یک علم، نظریه‌ها و روش‌های علمی آن علم است که به کاویدن در مباحث علمی و بررسی مبادی و لوازم و لواحق و حدود مسئله‌های علمی می‌پردازد. فلسفه علم موارد و مصادیق متعددی دارد ازاین‌رو امروزه همۀ علوم دارای یک فلسفه خاص خود هستند. اما جامعه‌شناسی تاکنون فاقد چنین فلسفه‌ای بوده است. فلسفۀ جامعه‌شناسی فرضی می‌تواند یکی از مصادیق فلسفه علم به طور عام و فلسفه علوم اجتماعی به طور خاص تلقی ‌شود. همانطور که جامعه‌شناسی شاخه‌ای از علوم اجتماعی  است؛ فلسفه جامعه‌شناسی نیز می‌تواند ذیل فلسفه علوم اجتماعی مطرح شود. فلسفه جامعه‌شناسی به‌طور مستقل چندان تاکنون کانون توجه نبوده است ازاین‌رو به‌ندرت محتوای مستقلی درباره فلسفه جامعه‌شناسی تولید و پردازش‌شده است.  این پژوهش به‌دنبال به‌کارگیری الگوی فلسفه علوم اجتماعی و تطبیق آن بر محتوای معرفتی و روش‎شناختی جامعه‎شناسی برای طرح ایده‎ای درخصوص فلسفه جامعه‎شناسی است. مسائل، موضوعات، نظریه‎ها و حوزه‎های جامعه‎شناسی موضوع فلسفۀ جامعه‎شناسی است؛ ازاین‎رو معرفت درجه دوم است؛ زیرا موضوع آن خود علم جامعه‎شناسی است. گستردگی موضوع جامعه‎شناسی که به مطالعه پدیده‎های اجتماعی می‎پردازد نسبت به سایر رشته‎های علوم اجتماعی، همچون سیاست یا اقتصاد، احتمالاً از عوامل عدم‌پرداختن به فلسفه جامعه‎شناسی تاکنون است. افزون‌بر آن مباحث جامعه‎شناسی نظری همواره به مفاهیم یا نظریه‎ها و پارادایم‎های حاکم بر نظریه‎های جامعه‎شناسی پرداخته‎اند؛ این امر اگرچه تا حدی خلأ موجود در زمینه فلسفه جامعه‎شناسی را پرکرده است، اما نیازمندی به علم مستقل فلسفه جامعه‎شناسی را مرتفع نکرده است. فلسفه جامعه‎شناسی می‎تواند ما را در تحدید حوزه جامعه‎شناسی و ارائه معیارهایی برای تفکیک و تمایز جامعه‎شناسی از سایر علوم یاری کند. همچنین، استخراج مبانی و پیش‎فرض‎های جامعه‎شناسی و تبیین آنها و ارجاع پیش‎فرض‎ها به جایگاه واقعی آنها برای تحقیق و بررسی عمیق‎تر و نیز کشف معیارهای برای ارزیابی داده‎ها و تمایز آنها در حوزه‌های فکری جامعه‎شناسی و نیز استخراج قواعد و روش‎های حاکم بر پژوهش‎های جامعه‎شناسی از مباحثی است که در فلسفه جامعه‎شناسی می‎توان به آن پاسخ داد.
روش پژوهش: این پژوهش به روش تطبیق الگو و براساس بررسی و مطالعه اسنادی صورت گرفته است. ابتدا با روش مطالعه اسنادی به فهمی از فلسفه علوم اجتماعی دست یافته و موضوعات و مسائل مدل فلسفه علوم اجتماعی استخراج شد و سپس آن پرسش‏ها در مقابل جامعه‎شناسی قرار داده شد و سعی شد براساس آثار مهم جامعه‎شناسی به آنها پاسخ‏ داده شود. تجمیع پاسخ‏ها و سامان‌دهی آنها در یک طرح‌واره، ایده‎ای نو برای فتح باب گفتگو و مطرح شدن فلسفه جامعه‎شناسی خواهد بود. به صورت کلی فلسفه جامعه‌شناسی از روشهای عقلی، مقایسه‌ای و تطبیقی بهره می‌برد.
یافته‌‌ها: علوم اجتماعی آغشته به مفاهیم فلسفی‎اند. وظیفه فلسفه علوم اجتماعی و به‎دنبال آن جامعه‎شناسی تأمل در مفاهیم حیات جمعی و نظام‎ها و حوزه‎های مفهومی گونه‎گون  برای بررسی عقلانی بودن حیات جمعی است. جامعه‌شناسی مثل هر علم دیگری برای اصلاح، رشد و کارآیی نیازمند یک فلسفه است تا  بتواند به مسائل رودرروی خود پاسخ مناسبی دهد. ارزیابی روش‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و تألیف و بررسی مبانی بنیادی و پارادایمیک جامعه‌شناسی لزوم چنین فلسفه‌ای را ضرورت می‌بخشد.در فلسفه علوم اجتماعی بحث‌های دامنه‌داری در مورد شباهت‌ها و تفاوت‌های علوم اجتماعی و علوم طبیعی وجود دارد. علومی مانند جامعه‌شناسی همواره برخی از ویژگی‌های علوم طبیعی را  به عاریت می‌گیرند اما همه این ویژگی‌ها برای مطالعه جهان اجتماعی مناسب نیستند. ازآنجاکه در جامعه‌شناسی با پدیده‌های اجتماعی مواجه هستیم جست‌وجو برای اتحاد، تحت یک نظریه جامع برای نظام‌مند کردن و پیش‌بینی دست‌نیافتنی می‌نماید. از عوامل عدم‌دسترسی به نظریه‎های فراگیر و جامع در جامعه‎شناسی، ماهیت متغییر  و متحول جهان اجتماعی نسبت به  جهان طبیعی است. در مقابل نظریاتی که موضوع جامعه‌شناسی را امر واقعی تلقی می‌کنند؛ معتقدند پدیده‌های اجتماعی که اعتباری‌اند؛ موضوع جامعه‌شناسی‌اند. به نظر می‌رسد موضوع جامعه‌شناسی را بتوان بررسی فرایندهای اجتماعی به‌عنوان یک کل دانست و چنین موضوعی، متمایز از موضوعی است که به بررسی صرف یک پدیده یا دسته‌ای از پدیده‌ها می‌پردازد. مباحث مطرح در جامعه‎شناسی نظری تا حدودی خلأ فلسفه جامعه‎شناسی را برای محققان پر کرده است؛ اما این علم نتوانسته است همه پرسش‎های فلسفی حل ناشده دراین‎باره را پاسخ دهد. شمار فراوان دیدگاه‌ها در جامعه‌شناسی و آمیختگی آنها تحلیل مجزای دیدگاه‌ها را دشوار می‌کند. راه‌حل اولیه این است که به‌طور تصنعی دیدگاه‌ها از هم جدا شوند. چهار دیدگاه نظریه کارکردی، نظریه تضاد، نظریه کنش متقابل‌گرایی و نظریه مبادله در جامعه شناسی مطرح اند. هرکدام از آنها در زمان‌های مختلف به‌عنوان تنها راه نجات جامعه‌شناسی از مشکل نظری طرح شدند. پارادایم‌های اثباتی، انتقادی و تفسیری- تفهمی، پارادایم‌هایی است که معمولاً مکاتب جامعه‌شناسی را بر اساس آن‌ها دسته‌بندی می‌کنند با این وجود مدل‌های پارادایمی اغلب از توضیح تناقضات و پاسخ پرسشهای فلسفی در خصوص جامعه‌شناسی عاجزند ازاین‌رو باید به ضرورت فلسفه‌ای برای جامعه‌شناسی اذعان کرد.
تنیجه گیری: در این پژوهش به‌دنبال به‌کارگیری الگوی فلسفه علوم اجتماعی و تطبیق آن بر محتوای معرفتی و روش‎شناختی جامعه‎شناسی برای طرح ایده‎ای درخصوص فلسفه جامعه‎شناسی بودیم.گستردگی موضوع جامعه‎شناسی و نیز وجود مباحث جامعه شناسی نظری  از  عوامل عدم پرداختن به فلسفه جامعه شناسی به طور مستقل بوده است. فلسفه جامعه‎شناسی می‎تواند ما را در تحدید حوزه جامعه‎شناسی و ارائه معیارهایی برای تفکیک و تمایز جامعه‎شناسی از سایر علوم یاری کند. همچنین، استخراج مبانی و پیش‎فرض‎های جامعه‎شناسی و تبیین آنها و ارجاع پیش‎فرض‎ها به جایگاه واقعی آنها برای تحقیق و بررسی عمیق‎تر و نیز کشف معیارهای برای ارزیابی داده‎ها و تمایز آنها در حوزه‏های فکری جامعه‎شناسی و نیز استخراج قواعد و روش‎های حاکم بر پژوهش‎های جامعه‎شناسی از مباحثی است که در فلسفه جامعه‎شناسی مورد واکاوی قرار می‌گیرد جامعه‌شناسی در حیطه نظری به‌طور مستقل و جدا از جستار نظریه‌ها و مکاتب جامعه‌شناختی به بررسی فرایندهای شناخت و ساخت نظریه‌ها، کشف پیوندهای فرانظری ‌نظریه‌ها و نقد آن و تلفیق نظریه‌ها می‌پردازد. کارکرد چنین مباحثی از قلمرو نظریه‌ها و مکاتب جامعه‌شناسی مجزا است. چهارچوب نظری یک جامعه‌شناس زمانی مشخص می شود که مفاهیم انتزاعی مورد استفاده او و منشأ آنها روشن گردد. بررسی نوشته‌ها و ایده‌های نظری محقق برای دستیابی به مفاهیم و مدل‌ها و اصول پیش‌نیاز آن‌ها، در راستای یافتن رابطه محتوا و خطوط اصلی بحث برای فهم چهارچوب نظری و مدل‌های رسمی و اصول نظری که در نوشته‌ها پنهان‌شده‌اند مشاهده تجربی، توضیح تاریخی، مدل‌سازی، شکل‌بندی مفهوم و طبقه‌بندی، طرح اصول ومدل های علی اتنزاعی، قسمت‌های مهمی از کار جامعه‌شناسی را تشکیل می‌دهد که در فلسفه جامعه‌شناسی می‌توان به آن پرداخت

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ایمان، محمدتقی و احمد کلاته ساداتی (1392). روش‌شناسی علوم انسانی نزد اندیشمندان مسلمان. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  2. ایمان، محمدتقی، و بندرریگی‌زاده، علی (1400). فلسفه جامعه‎شناسی جلد اول بنیان‎گذاری سنت‎های قاره‎ای. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  3. بیگلی، ال، و ترنر، جاناتان اچ (1371). پیدایش نظریه‎های جامعه‎شناسی. ترجمه: لهسائی‌زاده، عبدالعلی، شیراز: دانشگاه شیراز.
  4. ترنر، جاناتان اچ (1372). ساخت نظریه اجتماعی. ترجمه: لهسائی‌زاده، عبدالعلی، شیراز: نوید.
  5. ترنر، جاناتان اچ (1395). نظریه‎سازی در جامعه‎شناسی؛ ارزیابی انباشتگی نظری در مباحث مهم در نظریه‎های جامعه‎شناسی. ترجمه: عابدینی، صمد، پورجبلی، ربابه، تهران: جامعه‌شناسان.
  6. تنهایی، حسین ابوالحسن (1398). جامعه‎شناسی نظری. تهران: بهمن برنا.
  7. پوپر، کارل (1370). منطق اکتشاف علمی. ترجمه: کمالی، حسین، تهران: علمی و فرهنگی.
  8. خراسانی (آخوند)، محمدکاظم (1329 ﻫ.ق). کفایه الاصول. ج 1، قم: مؤسسه آل‌البیت.
  9. دورکیم، امیل (1387). قواعد روش جامعه‎شناسی. ترجمه : کاردان، علی محمد، تهران: دانشگاه تهران.
  10. راین، الن (1387). فلسفه علوم اجتماعی. ترجمه عبدالکریم سروش، تهران: صراط.
  11. ریتزر، جورج، داگلاس و جی، گودمن (1393). نظریه‎های مدرن جامعه‎شناسی. ترجمه میرزایی، خلیل و لطف علی‌زاده، عباس، تهران: جامعه‌شناسان.
  12. سروش، عبدالکریم (1379). درس‎هایی در فلسفه علم‎الاجتماع. تهران: نشر نی.
  13. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1424 ﻫ.ق). نهایه الحکمه. تعلیق و تصحیح زارعی سبزواری، قم: اسلامی.
  14. صمدی، هادی (1389). علوم اجتماعی و علوم طبیعی؛ شباهت‎ها و تفاوت‎ها. روش‎شناسی علوم انسانی. دوره 16، شماره 62 - شماره پیاپی 62صفحه 161-187
  15. کافی، مجید (1395). فلسفه علم و علم دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  16. کافی، مجید (1399). فلسفه تحلیلی تاریخ، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  17. کنت، آلن (2006). نظریه اجتماعی و جامعه‎شناختی معاصر: تجسم جهان‎های اجتماعی، .ISBN 9781412913621
  18. لیتل، دانیل (1388). تبیین در علوم اجتماعی. ترجمه عبدالکریم سروش، تهران: صراط.
  19. وینچ، پیتر(1386). ایده علم اجتماعی و پیوند آن با فلسفه. تهران: سمت.
  20. میرسپاه، اکبر و رضا حبیبی (1384). درآمدی بر فلسفه علم. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  21. موسوی الخمینی، روح‎الله (1423 ﻫ.ق). تهذیب الأصول. مقرر: سبحانى تبریزى، جعفر، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  22. موسوی الخمینى، روح‏الله (1418 ﻫ.ق). تنقیح الأصول، مقرر:‏ تقوى اشتهاردى، حسین، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  23. هیوز، مایکل و کورولین جی، کرولر (1395).مبانی جامعه‎شناسی. ترجمه  هوشمند، مهرداد و  رشیدی، غلامرضا توضیحات و ملحقات حاضری، علیمحمد، تهران: سمت.
  24. Īmān, M. T., & Bandar'rigīzādeh, A., (1400). Philosophy of Sociology Volume One: The Founding of Continental Traditions, Qom: Research Institute of Hawzah and University. [In Persian]
  25. Īmān, M. T., & Kalāteh Sādātī, A., (2013). Methodology of Humanities among Muslim Scholars. Qom: Research Institute of the Hawzah and University. [In Persian]
  26. Begley, L., Turner, Jonathan H., (1992). The Emergence of Sociological Theories, translated by Lehsaei Zadeh, A., A., Shiraz: Shiraz University. [In Persian]
  27. Boudon and Bouricaud, (1989). A critical Dictionary of Sociology.
  28. Durkheim, A., (2008). Rules of Sociological Method, translated by Kardan, A., M., Tehran: University of Tehran. [In Persian]
  29. Hughes, M., &Carolyn Jay, K., (2016). Fundamentals of Sociology, translated by Mehrdād Houshmand, M., & Rashidī, G., appendices by Hāzerī, A., Tehran: Samt. [In Persian]
  30. Kāfī, M., (2016). Philosophy of science and religious science, Qom: Research Institute of Hawzah and University. [In Persian]
  31. Kāfī, M., (2019). Analytical philosophy of history, Qom: Research Institute of Hawzah and University. [In Persian]
  32. Kent, A., (2006). Contemporary Social and Sociological Theory: Visualizing Social Worlds, ISBN 9781412913621. [In Persian]
  33. Khorasānī (Akhund), M., K., (1976). Kifāyat al-uṣūl, vol. 1, Qom: Ah-al-Bayt Institute.
  34. Kuhn, T.S (1970). The Structure of Revolutions, Chicago: university of Chicago Press.
  35. Little, D., (2009). Explanation in the Social Sciences, translated by Abdolkarim Soroush, Tehran: Sirat. [In Persian]
  36. Little, D., (2010). “Philosophy of Sociology”, Book Editor(s): Fritz Allhof. https://doi.org/10.1002/9781444315578.ch12Citations, (Pages: 293-323).
  37. Mīrsepāh, A., & Habibī, R., (2005). An Introduction to the Philosophy of Science. Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute. [In Persian]
  38. Mousavī Al-Khomeini, R., (2002). Tahdhīb al-uṣūl, edited by Sobhānī Tabrizī, J., Tehran: Research Institute of Imam Khomeini (S) and Islamic Revolution. [In Persian]
  39. Mousavī Al-Khomeini, R., (1977). Tahdhīb al-uṣūl, edited by Taqwa Eshtehardi, H., Tehran: Imam Khomeini Publishing and Publishing Institute. [In Persian]
  40. Neuma, W.L (1997). Social Research Methods, Qualitative and Quantitative Approaches, Londan: Allyn and Bacon.
  41. Popper, K., (1991). Logic of Scientific Discovery, translated by Kamali, H., Tehran: Scientific and Cultural. [In Persian]
  42. Reading Hugo F. (1978). “Adictionary of Social Scineces” Londan: Routlege and Kegan Paul ltd.
  43. Ryan, E., (2008). Philosophy of Social Sciences, translated by Abdolkarim Soroush, Tehran: Sirat. [In Persian]
  44. Ritzer, G., Douglas J., Goodman (2013). Modern Theories of Sociology, translated by Kh., Mirzaei and Lotf Alizadeh, A., Tehran: Sociologists. [In Persian]
  45. Soroush, A., (2000). Lessons in the Philosophy of Sociology, Tehran: Ney. [In Persian]
  46. Samadī, H., (Spring 2010). "Social sciences and natural sciences; similarities and differences" Methodology of humanities, No. 62, scientific-research rank, Ministry of Science/ISC 28 pages - from 161 to 188. [In Persian]
  47. Schutt, R. K., (2006). Investigating the Social World: The Process and Practice of Research, 5th ed, Thousand Oaks, CA, Sage Publication
  48. Turner, J., H., (1993). The Construction of Social Theory, translated by Lehsaei Zadeh, A., A., Shiraz: Navid.
  49. Turner, J., H., (1995). Theory Building in Sociology; Assessing Theoretical Accumulation in Important Topics in Sociological Theories, translated by Abedini, S., Pourjabali, R., Tehran: Sociologists. [In Persian]
  50. Tanhāeī, H., A., (1998). Theoretical Sociology, Tehran: Bahman Borna. [In Persian]
  51. Tabātabāeī, M., H., (2003). The End of Wisdom, Zarei Sabzevari's commentary and correction, Qom: Islamic. [In Persian]
  52. Winch, P., (2007). The Idea of ​​Social Science and Its Connection with Philosophy, Tehran: Samt. [In Persian]
  53. Weiss, O., & Norden, G., (2021).” The Subject Matter of Sociology, Published in Introduction to the Sociology”, 18 June, Introduction to the Sociology of Sport, the American journal of to the sociology, (Pages: 281-298). https://doi.org/10.1163/9789004464711_003

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار