بازمهندسی نظام موضوعات علم بر اساس روش تحقیق تکاملی؛ پیش‌نیاز تحول در علوم انسانی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته سیاستگذاری دانشگاه تهران، قم، ایران

2 استادیار گروه مدیریت راهبردی فرهنگی دانشگاه عالی دفاع ملی، قم، ایران.

3 پژوهشگر فرهنگستان علوم اسلامی، قم، ایران.

10.30471/mssh.2025.10690.2607

چکیده

مقدمه و اهداف: تحول در علوم انسانی به‌عنوان موضوعی پیچیده، نیازمند نرم‌افزار یا الگوی شناسایی، ارزیابی و تصمیم‌گیری است. نخستین گام در این زمینه - به‌عنوان پیش‌نیاز تحول - بررسی، واکاوی و تفرس در منابع موجود این علوم و ارائه طبقه‌بندی جامع از آنهاست؛ زیرا این علوم در وضعیت خلأ به سر نمی‌برند و در تمام عرصه‌ها، علوم تحقق‌یافته‌ای وجود دارد. این کار با هدف آگاهی دقیق از علم محقَّق شده، ایجاد انسجام در این علوم و نمایش آن در یک الگو به‌منظور مشخص شدن کاستی‌ها، جهت‌دهی مطالعات آتی و کمک به پژوهشگران برای انتخاب مسیر و جهت‌گیری صورت می‌پذیرد. درواقع، «بازمهندسی علوم انسانی»، به‌عنوان نخستین گام در این راستا و نقطه عزیمت به سوی تحول، باید با قوت برداشته شود. در این راستا، نویسندگان این اثر، در بین علوم انسانی، «دانش مدیریت» را جهت هدف این پژوهش مورد توجه قرار داده‌اند و در پی بازمهندسی نظام موضوعات این دانش و طبقه‌بندی آنچه در آن تولید شده، رفته‌اند. پژوهش حاضر در پی آن است تا با استفاده از یک منطق ازپیش‌تعیین‌شده از روش تحقیق تکاملی، آنچه از ابتدا تاکنون در این دانش تولید شده را در یک الگوی جامع طبقه‌بندی کند. این الگو که از فراتحلیل متون مدیریت به‌دست آمده است، قالبی برای خوانش مدیریت است که افزون‌بر نمایش موجودی‌ها و مفصل‌بندی علم مدیریت، کاستی‌های این علم را نیز نمایش می‌دهد. این اثر آشفتگی ذهنی و پراکندگی‌ای را برطرف می‌کند که مخاطب غیرمدیریتی آن را حس می‌کند و برای کسانی مفید خواهد بود که کمتر در فضای مدیریت هستند؛ زیرا در یک نگاه، فهم کلی از دانش مدیریت را ارائه می‌دهد.
روش: در فاز مقدماتی تحقیق، به‌منظور تأمین مواد اولیه پژوهش از روش تحقیق دانشگاهی استفاده شده است. براساس پیاز پژوهش ساندرز، مبنای فلسفی تحقیق، تفسیری و جهت‌گیری آن بنیادی می‌باشد. همچنین پژوهش حاضر به‌لحاظ روش، توصیفی - کیفی و دارای رویکردی استقرایی است. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و شناسایی الگو نیز از شیوه تحلیل مضمون استفاده شده است. در فاز اصلی تحقیق (روش تحقیق تکاملی)، به‌منظور بازمهندسی نظام موضوعات دانش مدیریت، از روش تحقیق تکاملی استفاده شده است. این روش مبتنی بر فلسفه نظام ولایت و توسط مرحوم علامه سیدمنیرالدین حسینیe ارائه شده است. نقطه عزیمت و خاستگاه این حرکت فکری گرایش‌ها، باورها و قدرمتیقن‌های دینی است و از مفاهیم انکارناپذیر برای ایجاد روش تحقیقی استفاده می‌کند که توان تولید تصرف در عینیت را دارد. براساس این روش، کدهای به‌دست‌آمده از فاز مقدماتی، در قالب سه دسته کد اصلی «فعل، موضوع و هدف» طبقه‌بندی شده‌اند. این سه دسته در طبقه‌بندی شامل‌تری تحت عنوان «درون علم» قرار گرفته و به‌همراه طبقه «بیرون علم» (مبانی، مکتب، نظریه) و «ارتباط» (پیدایش، تغییر، تکامل) جدول و الگوی نظام موضوعات علم مدیریت را به نمایش گذاشته‌اند.
نتایج: مبتنی‌بر روش تحقیق تکاملی، کدهای به‌دست‌آمده در مرحله مقدماتی در سه  دسته درون، بیرون و ارتباط طبقه‌بندی شده و در قالب جدول 1 در هم ضرب می‌شوند که نظام موضوعات دانش مدیریت را در 27 حوزه بازمهندسی می‌کند که هر حوزه ممکن است حاوی دانش‌هایی باشد که آن دانش‌ها نیاز به تکمیل یا اصلاح دارند یا حوزه‌هایی که اصلاً ادبیاتی در آن تولید نشده است.
 
جدول 1: طبقه‌بندی کدهای به‌دست‌آمده در مرحله مقدماتی




بیرون


مبانی


مکتب


نظریه




ارتباط
درون


پیدایش


تغییرات


تکامل


پیدایش


تغییرات


تکامل


پیدایش


تغییرات


تکامل




فعل


1. تأثیر مبانی در پیدایش فعل مدیریت


2. تأثیر مبانی در تغییرات فعل مدیریت


3. تأثیر مبانی در تکامل فعل مدیریت


4. تأثیر مکتب در پیدایش فعل مدیریت


5. تأثیر مکتب در تغییرات فعل مدیریت


6. تأثیر مکتب در تکامل فعل مدیریت


7. تأثیر نظریه‌ در پیدایش فعل مدیریت


8. تأثیر نظریه‌ در تغییرات فعل مدیریت


9. تأثیر نظریه‌ در تکامل فعل مدیریت




موضوع


10. تأثیر مبانی در پیدایش موضوع مدیریت


11. تأثیر مبانی در تغییرات موضوع مدیریت


12. تأثیر مبانی در تکامل موضوع مدیریت


13. تأثیر مکتب در پیدایش موضوع مدیریت


14. تأثیر مکتب در تغییرات موضوع مدیریت


15. تأثیر مکتب در تکامل موضوع مدیریت


16. تأثیر نظریه‌ در پیدایش موضوع مدیریت


17. تأثیر نظریه‌ در تغییرات موضوع مدیریت


18. تأثیر نظریه‌ در تکامل موضوع مدیریت




هدف


19. تأثیر مبانی در پیدایش هدف مدیریت


20. تأثیر مبانی در تغییرات هدف مدیریت


21. تأثیر مبانی در تکامل هدف مدیریت


22. تأثیر مکتب در پیدایش هدف مدیریت


23. تأثیر مکتب در تغییرات هدف مدیریت


24. تأثیر مکتب در تکامل هدف مدیریت


25. تأثیر نظریه‌ در پیدایش هدف مدیریت


26. تأثیر نظریه‌ در تغییرات هدف مدیریت


27. تأثیر نظریه‌ در تکامل هدف مدیریت




بحث و نتیجه‌گیری: پژوهش حاضر، پیش‌نیاز تحول در هر یک از علوم انسانی را بررسی و طبقه‌بندی دقیق آنچه در این علوم محقق شده است، می‌داند. روش تحقیق تکاملی این بررسی و طبقه‌بندی را با عنوان «بازمهندسی نظام موضوعات» ارائه می‌دهد؛ به‌طوری که می‌توان ادعا کرد جنبه‌ای از این علوم باقی نمانده که در الگوی نهایی پژوهش دیده نشده باشد. طبقه‌بندی علوم محقق فعلی در این چهارچوب، افزون‌بر نمایش جایگاه دقیق موضوعات می‌تواند جایگاه‌هایی که کمتر مورد نظر اندیشمندان قرار گرفته را نیز نمایش دهد. در چهارچوب ارائه‌شده از موجودیت علم مدیریت، سه دسته اصلی «فعل، موضوع، هدف» ارائه و اثرات لایه‌های بالاتر یعنی مبانی و مکتب و حتی نظریات بر این سه نشان داده شده است. مبتنی‌بر جدول نهایی این پژوهش و همچنین الگوی نمادین ارائه‌شده در انتهای مقاله، می‌توان بیان نمود یکی از مواردی که محل تحول می‌تواند باشد، تغییر در مبانی است که مکاتب و در ادامه نظریات را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به‌طورمثال، انسان‌شناسی پارادایم‌های جامعه‌شناسی سازمان و مدیریت نشان می‌دهد هیچ‌یک، از ساحت‌های مادی انسان فراتر نرفته‌اند. طبیعی است که این نگاه در مکاتب و نظریات و در ادامه فعل، موضوع و هدف مدیریت خود را نشان می‌دهد؛ ازاین‌رو عنایت به مبانی یکی از بزنگاه‌ها در تحول علوم انسانی است.

کلیدواژه‌ها


  1. ابراهیم‌پور، حبیب و رضا نجاری. (1386). «مبانی فلسفی سازمان در چهار پارادایم». روش‌شناسی علوم انسانی، 13(53): 9-33.
  2. اخلیان، جمال. (1394). «مروری کلی بر تئوری انتقادی و تحول سازمانی». کنفرانس بین‌المللی مدیریت، فرهنگ و توسعه اقتصادی، ص 1-15، مشهد: رایمندپژوه.
  3. اشرفی، علی. (1398). ایسم‌ها: مکتب‌های فکری و سیاسی برای رشته علوم انسانی. تهران: آلتین.
  4. الوانی، سیدمهدی و حسن دانایی‌فرد. (1379). «مدیریت دولتی از نگاه انتقادی». فصلنامه مطالعات مدیریت، 4(13-14): 13-32.
  5. پیروزمند، علیرضا و عباس جهانبخش. (1397). مبانی و روش تحقیق تکاملی در علوم انسانی اسلامی. در کتاب نظریه3. تهران: مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی (صدرا).
  6. پیروزمند، علیرضا. (1400). «پیش‌آمد و پس‌آمد الگوی توسعه اسلامی». مطالعات حقوق شهروندی، 2(2): 531-574.
  7. جلالی، سیدحسین. (1393). اثبات‌گرایی و پسااثبات‌گرایی و نقش آن در تحقیقات مدیریت. تهران.
  8. جهانیان، رمضان و سعیده زارع. (1396). «نقش تئوری آشوب در مدیریت آموزشی». فصلنامه پژوهش‌های جدید در مدیریت و حسابداری، دوره جدید، شماره 4، 163-180.
  9. حبیبی، آرش. (19 اردیبهشت 1400). نظریه و نظریه‌پردازی. بازیابی از پارس مدیر:

https://parsmodir.com/db/research/research-theory.php

  1. دانایی‌فرد، حسن. (1386). «پارادایم‌های رقیب در علم سازمان و مدیریت رویکرد تطبیقی به هستی‌شناسی، شناخت‌شناسی و روش‌شناسی». دانشور رفتار، 5(26): 89-104.
  2. رحمتی، محمدحسین؛ خنیفر، حسین و ابراهیم کتابی. (1395). «الگوی رهبری امام حسینg در قیام عاشورا». فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت اسلامی، 24(3): 129-145.
  3. رشاد، علی‌اکبر. (1390). «منطق طبقه‌بندی علوم انسانی». همایش تحول در علوم انسانی، 5- تهران.
  4. رضائیان، علی (1387). مدیریت رفتار سازمانی. تهران: سمت.
  5. رضائیان، علی (1388). مبانی سازمان و مدیریت. تهران: سمت.
  6. رضایی‌منش، بهروز. (1373). «پارادایم تفسیری و مطالعه سازمان». مطالعات مدیریت، 4(15): 39-50.
  7. رضوی، سیدمهدی. (1387). آشنایی اجمالی با تعاریف کاربرگ بانک توسعه اسلامی اطلاعات (کاربرگ مهندسی تحقیقات). قم: فرهنگستان علوم اسلامی (چاپ داخلی).
  8. سیدجوادین، سیدرضا و حسین جلیلیان. (1392). سیر تحول مکاتب و نظریه‌های سازمان و مدیریت. تهران: نگاه دانش.
  9. شیبانی‌فر، محمدشهاب؛ الوانی، سیدمهدی؛ رستگار، عباسعلی؛ دامغانیان، حسین و حسن دانایی‌فرد. (1399). «سیر تاریخی دانش مدیریت در ایران». پژوهش‌های مدیریت عمومی، 13(40): 5-25.
  10. عابدی، احمد. (1400). بررسی و تبیین قاعده روشی «فعل موضوعاً، موضوعات فعل و آثار فعل» در نظام فلسفه ولایت. قم: فرهنگستان علوم اسلامی (چاپ داخلی).
  11. عابدی جعفری، حسن. (1370). «جایگاه و موضوع علم مدیریت». مصباح زمستان (پیش‌شماره)، 35-43.
  12. گنجعلی، اسدالله و احسان رحیمی. (١٣٩۵). «تحلیل مبانی انسان شناسی پارادایم‌های جامعه‌شناختی سازمان و مدیریت از منظر اندیشه‌های علامه طباطبایی». دوفصلنامۀ علمی -تخصصی اسلام و مدیریت، 5(8-9): 133-159.
  13. مشکانی، علیرضا؛ قراری، محمد و منصوره بختیاری فایندری. (1395). «سیر تحول اندیشه مدیریت در سیمای مکاتب و صاحب‌نظران علم مدیریت». مدیریت و کارآفرینی، 2(2/1): 62-70.
  14. میرزایی اهرنجانی، حسن. (1369). «زمینه‌های فکری و اجتماعی نظریه‌های مدیریت». دانش مدیریت، 9 و 10، 14-28.
  15. نفری، ندا و امیر لک‌عیان. (1392). «بررسی رابطه کیفیت زندگی کاری و رضایت شغلی کارکنان شعب منطقه 3 بانک ملّت تهران». فرآیند مدیریت و توسعه، 26(3): 161-186.
  16. یزدانی زیارت، محمد و غلامحسین علامت. (1395). «نقش و کاربرد پارادایم‌ها در علم سازمان و مدیریت». دومین کنفرانس بین‌المللی حسابداری و مدیریت در هزاره سوم، ص 1- رشت.

 

References

  1. Abedi, A. (2021). Analysis and explanation of the methodological rule of “acts as subjects, subjects of acts, and consequences of acts” in the system of philosophy of guardianship. Qom: Academy of Islamic Sciences (Internal Printing). [In Persian]
  2. Alhojailan, M. I. (2012). Thematic analysis: A critical review of its process and evaluation. West East Journal of Social Sciences, *1*(1), 39–47.

https://doi.org/10.51817/WEJSS.2012.39

  1. Alvani, S. M., & Danaeefard, H. (2000). Public administration from a critical perspective. Journal of Management Studies, *4*(13), 13–32.

https://doi.org/20.1001.1.22518037.1373.4.13.14.2..28 [In Persian]

  1. Ashrafi, A. (2019). Isms: Intellectual and political schools of thought for the humanities. Tehran: Altin. [In Persian]
  2. Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, *3*(2), 77–101.

https://doi.org/10.1191/1478088706qp063oa

  1. Clarke, T., & Clegg, S. (2007). Management paradigms for the new millennium. International Journal of Management Reviews, *9*(1), 45–64.

https://doi.org/10.1111/j.1468-2370.2007.00205.x

  1. Danaeefard, H. (2007). Competing paradigms in organizational and management science: A comparative approach to ontology, epistemology, and methodology. Daneshvar Behavior, *14*(26), 89–104. [In Persian]

https://www.sid.ir/paper/448515/fa

  1. Danaeefard, H., & Mozafari, Z. (2008). Enhancing validity and reliability in qualitative management research: A reflection on audit strategies. Management Research, *1*(1), 131–162. [In Persian]

https://ensani.ir/fa/article/41936

  1. Ebrahimpour, H., & Najari, R. (2007). Philosophical foundations of organization in four paradigms. Methodology of Humanities, *13*(49), 9–33. [In Persian]
  2. Ganjali, A., & Rahimi, E. (2016). Analysis of anthropological foundations of sociological paradigms of organization and management from Allameh Tabatabai’s perspective. Scientific and Specialized Biannual Journal of Islam and Management, *5*(2), 133–159. [In Persian]

https://doi.org/10.30471/im.2016.1331

  1. Habibi, A. (2021). Theory and theorizing. Parsmodir. [In Persian]

https://parsmodir.com/db/research/research-theory.php

  1. Jahanian, R., & Zare, S. (2017). The role of chaos theory in educational management. Quarterly Journal of New Research in Management and Accounting, *1*(1), 163–180. [In Persian]
  2. Jalali, S. H. (2014). Positivism and post-positivism and their role in management research. Tehran. [In Persian]
  3. Jamali, D. (2005). Changing management paradigms: Implications for educational institutions. Journal of Management Development, *24*(2), 104–115.

https://doi.org/10.1108/02621710510579452

  1. Meshkani, A., Gharari, M., & Bakhtiari Fayenderi, M. (2016). The evolution of management thought in the schools and theorists of management science. Management and Entrepreneurship, *1*(1), 62–70. [In Persian]
  2. Mirzaee Aharanjani, H. (1990). Intellectual and social contexts of management theories. Management Knowledge, *5*(2), 14–28. [In Persian]
  3. Nafari, N., & Lak Ayan, A. (2013). Examining the relationship between quality of work life and job satisfaction of employees in Region 3 branches of Bank Mellat in Tehran. Management and Development Process, *26*(3), 161–186.

https://doi.org/20.1001.1.17350719.1392.26.3.9.9 [In Persian]

  1. Okhlian, J. (2015). A general review of critical theory and organizational transformation. International Conference on Management, Culture, and Economic Development (pp. 1–15). Mashhad: Raymandpajouh. [In Persian]

https://civilica.com/doc/427237/

  1. (2019). Principles of management. Houston: Rice University.
  2. Piroozmand, A. (2021). Precedents and consequences of the Islamic development model. Citizen Rights Studies, *12*(2), 531–574. [In Persian]
  3. Piroozmand, A., & Hejazi, A. R. (2023). The model of transformation in humanities. Strategic Knowledge Interdisciplinary Studies Quarterly, *1*(1), 205–228. [In Persian]
  4. Piroozmand, A., & Jahanbakhsh, A. (2018). Foundations and methodology of evolutionary research in Islamic humanities. In The book of theory 3. Tehran: Sadra Islamic Humanities Research Center. [In Persian]
  5. Ponnam, A., & Dawra, J. (2013). Discerning product benefits through visual thematic analysis. Journal of Product & Brand Management, *22*(1), 30–39.

https://doi.org/10.1108/JPBM-08-2012-0160

  1. Rahmati, M. H., Khanifer, H., & Ketabi, E. (2016). Imam Hussein’s leadership model in the Ashura uprising. Islamic Management Research Quarterly, *24*(3), 129–145. [In Persian]

https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22516980.1395.24.3.6.7

  1. Rashad, A. A. (2011, May 11). The logic of classification in humanities. Transformation in Humanities Conference (pp. 5–28). Tehran, Iran. [In Persian]
  2. Razavi, S. M. (2008). An overview of definitions in the user worksheet of the Islamic Development Bank (Research Engineering Worksheet). Qom: Academy of Islamic Sciences (Internal Printing). [In Persian]
  3. Rezaeian, A. (2008). Organizational behavior management. Tehran: SAMT. [In Persian]
  4. Rezaeian, A. (2009). Foundations of organization and management. Tehran: SAMT. [In Persian]
  5. Rezaeimanesh, B. (1994). Interpretive paradigm and organizational studies. Management Studies, *5*(1), 39–50. [In Persian]
  6. Seyedjavadin, S. R., & Jalilian, H. (2013). The evolution of schools and theories of organization and management. Tehran: Negah Danesh. [In Persian]
  7. Strauss, A. (1987). An introduction to codes and coding. Qualitative Analysis for Social Scientists (pp. 27–58). Cambridge University Press.

https://doi.org/10.1017/CBO9780511557842.002

  1. Yazdani Ziarat, M., & Alamat, G. (2016). The role and application of paradigms in organizational and management science. Second International Conference on Accounting and Management in the Third Millennium (pp. 1–12). Rasht. [In Persian]