روش مردم‌نگاری اینترنتی چندوجهی در مطالعات زندگی روزمره با تأکید بر شبکه‌های اجتماعی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ دکتری جامعهشناسی سیاسی، دانشگاه شیراز، شیراز ایران

2 دانشیار جامعه‌شناسی، بخش جامعه‌شناسی، دانشکده مدیریت، اقتصاد و علوم اجتماعی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

3 استادیار بخش جامعه‌شناسی، معاون آموزشی دانشکده اقتصاد مدیریت و علوم اجتماعی، شیراز، ایران

4 استادیار جامعه‌شناسی، بخش جامعه‌شناسی دانشکده مدیریت، اقتصاد و علوم اجتماعی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

چکیده گسترده
مقدمه و اهداف: مطالعات زندگی روزمره در علوم اجتماعی و انسانی طی دهه‌های اخیر به دلیل تغییرات فناورانه و نفوذ همه‌جانبه‌ی اینترنت و شبکه‌های اجتماعی دگرگون شده است. از یک‌سو، زندگی روزمره‌ی معاصر درهم‌تنیدگی فزاینده‌ای با رسانه‌های دیجیتال، ابزارهای همراه و فضاهای اینترنتی پیدا کرده و از سوی دیگر، روش‌های کلاسیک مردم‌نگاری برای توصیف این وضعیت نوپدید کفایت لازم را ندارند. این مقاله با درک چنین خلأیی، به بازاندیشی روش‌شناسی مردم‌نگاری در بستر اینترنت پرداخته و کوشیده است مسیری نوین برای مطالعه‌ی زندگی روزمره در شبکه‌های اجتماعی ارائه کند. هدف اصلی، بهره‌گیری از ظرفیت‌های مردم‌نگاری کلاسیک و در عین حال توامان توجه به امکان‌های جدید فضاهای اینترنتی است تا بتواند تحلیلی چندبعدی و چندمیدانی از زندگی روزمره ارائه دهد. پژوهش حاضر با تکیه بر سنتز چند-روش‌شناختی با بهره‌گیری از تجارب میدانی گوناگون، می‌کوشد چارچوبی نظری و عملی برای «مردم‌نگاری اینترنتی چندوجهی» تدوین کند؛ رویکردی که هم به حضور پژوهشگر در میدان فیزیکی و هم به میدان‌های اینترنتی و پیوند میان آن‌ها توجه دارد. مقاله ضمن نقد و مرور ادبیات داخلی و بین‌المللیِ مرتبط، از آثار کلاسیک تا پژوهش‌های جدیدی چون کارهای هاین، کوزینتس، پینک و دیگر صاحب‌نظران بهره می‌برد تا نشان دهد که چگونه می‌توان مرز میان «آنلاین» و «آفلاین» را در زندگی روزمره بازتعریف کرد. این بازتعریف، امکان درک بهتر پویایی‌های اجتماعی، فرهنگی و فناورانه را فراهم می‌سازد و نقش مردم‌نگار کلاسیک را به پژوهشگری فعال و خلاق و مسلط به میدان‌های متعدد تحقیق و مرزهای آن‌ها ارتقا می‌دهد.
روش تحقیق: روش تحقیق بر پایه‌ی «فراترکیب کیفی» است که به پژوهشگر اجازه می‌دهد یافته‌های متنوع پژوهش‌های پیشین را گردآوری، مقایسه و تحلیل کند و از دل آن‌ها الگوی تازه‌ای بسازد. در این رویکرد، ابتدا مطالعات موجود در زمینه‌ی مردم‌نگاری اینترنتی، نت‌نگاری، اتنوگرافی دیجیتال و روش‌های ترکیبی مرور شد. سپس با استخراج رویکردهای مشترک و مشابه و همچنین تفاوت‌های روشی، الگوی پیشنهادی «مردم‌نگاری اینترنتی چندوجهی» شکل گرفت. این الگو به پژوهشگر توصیه می‌کند که میدان تحقیق را صرفاً به فضای فیزیکی یا صرفاً به اینترنت محدود نکند، بلکه میان این دو به‌طور مداوم رفت‌و‌برگشت داشته باشد. از منظر عملی، پژوهشگر می‌تواند با هر دو حساب کاربری واقعی و ساختگی در شبکه‌های اجتماعی مختلف (توییتر، اینستاگرام، کلاب‌هاوس و…) حضور یابد و ضمن مشاهده و مشارکت، داده‌ها را از طریق اسکرین‌شات، ضبط صدا و ویدئو، رصد هشتگ‌ها، طوفان‌ها و ترند‌ها گردآوری کند. همچنین حضور بدنی در فضاهای فیزیکی مرتبط و مصاحبه‌های عمیق آنلاین و آفلاین مکمل این فرآیند است. چنین رویکردی مستلزم حساسیت اخلاقی، انعطاف‌پذیری بالا، و توانایی حرکت میان نقش‌های مختلف (مشاهده‌گر پنهان، مشارکت‌کننده‌ی فعال، «مگس روی دیوار» و …) است. پژوهش حاضر با استفاده از این مسیر، هم ظرفیت‌های نظری و هم رویه‌های اجرایی لازم برای اجرای پژوهش در میدان‌های اینترنتی-فیزیکی را تبیین می‌کند.
نتایج: نتایج نشان می‌دهد که مردم‌نگاری اینترنتی چندوجهی می‌تواند به‌طور مؤثری خلاءها و کاستی‌های رویکردهای کلاسیک و تفکیک‌گر به میدان فیزیکی و میدان آنلاین را پر کند. نخست، این روش امکان «توصیف فربه» (به تعبیر گیرتز) را از زندگی روزمره در شرایطی فراهم می‌کند که روابط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به‌شدت با فناوری دیجیتال و میدان‌های اینترنتی درهم‌تنیده‌اند. دوم، یافته‌ها نشان می‌دهد که حضور همزمان در میدان‌های واقعی و اینترنتی و در مرزهای نامتعین آن‌ها نه‌تنها به غنای داده‌ها می‌افزاید بلکه به پژوهشگر اجازه می‌دهد چرخه‌ی بازتولید معنا از فضای مجازی به فضای فیزیکی و بالعکس را رصد کند. سوم، این رویکرد در مواجهه با پدیده‌هایی چون ترندها و هشتگ‌های داغ، طوفان‌های توییتری، و شکل‌گیری اجتماعات اینترنتی، ابزاری کارآمد برای تحلیل کنش جمعی و ساخت واقعیت اجتماعی ارائه می‌دهد. چهارم، روش پیشنهادی امکان ترکیب تکنیک‌های مردم‌نگاری کلاسیک (مشاهده‌ی مشارکتی، مصاحبه‌ی عمیق، تحلیل متنی) با ابزارهای نوین (بایگانی دیجیتال، ضبط صفحه، تحلیل کلان‌داده) را مهیا می‌سازد و بدین ترتیب به درکی جامع‌تر از پویایی‌های زندگی روزمره در عصر شبکه‌ای منجر می‌شود. نهایتاً، پژوهش نشان می‌دهد که پژوهشگر می‌تواند بسته به نیاز تحقیق، سطح مداخله و نوع حساب کاربری خود را تنظیم کند و با استفاده از استراتژی‌های بومی شدن، اعتماد کاربران و مشارکت آن‌ها را جلب نماید.
بحث و نتیجهگیری: پژوهش حاضر استدلال می‌کند که در شرایط کنونی، مرز میان واقعیت آنلاین و آفلاین پویا و نامتعین گشته است و هر دو ساحت در فرآیندی دیالکتیکی، پیوسته یکدیگر را بازتعریف می‌کنند. بنابراین، روش‌های کلاسیک مردم‌نگاری به‌تنهایی قادر به درک کامل این پیچیدگی نیستند. «مردم‌نگاری اینترنتی چندوجهی» به‌عنوان روشی انعطاف‌پذیر، خلاق و نوآورانه، پاسخی است به این نیاز. این رویکرد با پذیرش ماهیت «رفت و برگشتی» میدان تحقیق، پژوهشگر را قادر می‌سازد تا همزمان با تغییرات سریع فناوری و فرهنگ، داده‌های غنی و چندلایه گردآوری و تحلیل کند. از منظر نظری، این روش گسست میان انسان‌شناسی کلاسیک و مطالعات رسانه‌های دیجیتال را ترمیم می‌کند و به ادبیات مردم‌نگاری دیجیتال بُعدی تازه می‌بخشد. از منظر عملی، چارچوب پیشنهادی می‌تواند در حوزه‌های گوناگون علوم اجتماعی، از مطالعات فرهنگی و ارتباطات تا جامعه‌شناسی سیاسی و مطالعات رسانه، به کار گرفته شود. افزون بر این، رویکرد حاضر با تأکید بر خلاقیت و جسارت پژوهشگر، افق‌های تازه‌ای برای تحقیقات میان‌رشته‌ای می‌گشاید و پژوهشگران را ترغیب می‌کند تا در مواجهه با میدان‌های در حال تغییر، از آزمون و ابداع روش‌های نو نترسند. بدین‌ترتیب، مردم‌نگاری اینترنتی چندوجهی نه‌تنها روشی برای مطالعه‌ی زندگی روزمره در عصر شبکه‌ای است، بلکه الگویی برای پژوهش‌های آینده در علوم انسانی و اجتماعی محسوب می‌شود که می‌خواهد «آنچه در حال وقوع است» را بی‌درنگ و با دقت ثبت و تحلیل کند.

کلیدواژه‌ها


انگروزینو، مایکل وی. (۱۳۹۶). درآمدی بر مردم‏نگاری: نحوه انجام تحقیق‏های مشاهده‏ای و مردم‏نگارانه، ترجمه جبار رحمانی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
آلتوسر، لویی (۱۴۰۰). درباره بازتولید، ترجمه هومن حسین‏زاده، تهران: دمان.
باومن، زیگموند، و تیم، می. (۱۳۹۰). جامعه ‏شناسی کاربردی در زندگی روزمره، ترجمه راضیه خزاعی، تهران: لوح فکر.
بی‏بک‏آبادی، غزل، سلطانی‏فر، محمد، و دلاور، علی (۱۳۹۹). بررسی فرهنگ و زندگی روزمره در شبکه اجتماعی فیسبوک. فصلنامه مطالعات رسانه، 15(۴۹)، ۱۱۴-۱۰۳.
توماس، جیم (۱۳۹۷). مردم‏نگاری انتقادی، ترجمه محمدتقی ایمان و مهتا بذرافکن. شیراز: دانشگاه شیراز.
رحمانی، جبار (۱۴۰۰). مردم‏نگاری ایرانی، تهران: مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
طالبیان، حامد، و زندوکیلی، سارا (۱۳۹۴). تحلیل فرهنگی بازنمایی حریم خصوصی در رسانه‏های اجتماعی: مردم‏نگاری کاربران ایرانی فیسبوک. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
محمدپور، احمد (۱۳۹۷). ضد روش: زمینه‏های فلسفی و رویه‏های عملی در روش‏شناسی کیفی. قم: لوگوس.
نظری، علی‏اشرف (۱۴۰۱). بنیان‏های روش‏شناختی مردم‏نگاری و مشاهده مشارکتی: معرفی روش مردم‏نگاری مجازی، دیجیتال و پساانسان‏گرا. فصلنامه مطالعات ملی، 23(۹۲)، ۵۹-۳۱.
References
Airoldi, M. (2018). Ethnography and the digital fields of social media. International Journal of Social Research Methodology, 21(6), 661-673. https://doi.org/10.1080/13645579.2018.1465622
Althusser, L. (2021). Sur la reproduction. Translate By Hooman Hosseinzadeh. Daman Pub. Tehran
Angrosino, M. (2017). ‫Doing ethnographic and observational research. Translate By Jabbar Rahmani. Research Center for Culture, Art and Communication. Tehran.
Bauman, Z., & May, T. (2011). Thinking sociologically. Translate By Razieh Khazaee. Loh-e Fekr Pub. Tehran.
Bibak-Abadi, Gh., Soltanifar, M., & Delavar, A (2016). Study of Relationship between Culture and Daily Life in Social Networks A Case Study of Facebook. Quarterly Journal of Communication Research, 23(87), 93-112.
Bonilla, Y., & Rosa, J. (2015). # Ferguson: Digital protest, hashtag ethnography, and the racial politics of social media in the United States. American ethnologist, 42(1), 4-17. https://doi.org/10.1111/amet.12112
Caliandro, A. (2018). Digital methods for ethnography: Analytical concepts for ethnographers exploring social media environments. Journal of contemporary ethnography, 47(5), 551-578. https://doi.org/10.1177/0891241617702960
Dalsgaard, Steffen (2016). The ethnographic use of Facebook in everyday life. In Anthropological Forum, 26(1), 96-114. https://doi.org/10.1080/00664677.2016.1148011
Darmon, D. J. (2018). Researching the mechanisms of gossip in organizations: From fly on the wall to fly in the soup. The Qualitative Report, 23(7), 1736-1751. https://core.ac.uk/download/pdf/215360971.pdf
Dunn, T. R., & Myers, W. B. (2020). Contemporary autoethnography is digital autoethnography: A proposal for maintaining methodological relevance in changing times. Journal of Autoethnography, 1(1), 43-59. https://doi.org/10.1525/joae.2020.1.1.43
Finfgeld-Connett, D. (2017). Synthesis methods in social science research. Oxford University Press.
Hine, C. (2015). Ethnography for the internet: Embedded, embodied and everyday. Taylor & Francis.
Kozinets, R. (2019). Netnography: The essential guide to qualitative social media research. Sage Publications. https://www.torrossa.com/en/resources/an/5018252
Laaksonen, S. M., Nelimarkka, M., Tuokko, M., Marttila, M., Kekkonen, A., & Villi, M. (2017). Working the fields of big data: Using big-data-augmented online ethnography to study candidate–candidate interaction at election time. Journal of Information Technology & Politics, 14(2), 110-131. https://doi.org/10.1080/19331681.2016.1266981
Lee, D. A., Baker, W., & Haywood, N. (2020). Engaging with 21st century methodologies in contemporary education research: Developing a multi-sited, distance, online ethnography. Florida Journal of Educational Research, 58(7), 20-33. https://figshare.utas.edu.au/articles/journal_contribution/Engaging_with_21st_century_methodologies_in_contemporary_education_research_Developing_a_multi-sited_distance_online_ethnography/22992734/1
Luhtakallio, E., & Meriluoto, T. (2022). Snap-along ethnography: Studying visual politicization in the social media age. Ethnography, 14661381221115800. https://doi.org/10.1177/14661381221115800
Luvaas, B. (2021). Affect and Autoethnography in Social Media Research. In Creator Culture (pp. 57-74). New York University Press. https://doi.org/10.18574/nyu/9781479890118.003.0007
Mughal, M. A. Z. (2015). Being and becoming native: a methodological enquiry into doing anthropology at home. Anthropological notebooks., 21(1), 121-132. https://anthropological-notebooks.zrc-sazu.si/Notebooks/article/view/178
Nazari, A. (2022). Methodological Foundations of Ethnography and Participatory Observation: Virtual, Digital and PostHuman Ethnography. National Studies, 23(4), 31-59.
Pink, S., Sinanan, J., Hjorth, L., & Horst, H. (2016). Tactile digital ethnography: Researching mobile media through the hand. Mobile Media & Communication, 4(2), 237-251. https://doi.org/10.1177/2050157915619958
Popova, M. (2020). Follow the trope: A digital (auto) ethnography for fan studies. Transformative Works and Cultures, 33. https://doi.org/10.3983/twc.2020.1697
Przybylski, L. (2020). Hybrid ethnography: Online, offline, and in between (Vol. 58). Sage Publications.
Sandelowski, M., & Barroso, J. (2007). Synthesizing qualitative research: What is it? Why is it important? How do we do it? Nursing Research, 56(4), 213-221. https://doi.org/10.1002/nur.20176
Stewart, B. (2022). Twitter as Method: Using Twitter as a Tool to Conduct Ethnographic Research. The SAGE Handbook of Social Media Research Methods. Sage publication. https://www.torrossa.com/en/resources/an/5409559#page=231
Suarez, M. (2019). What can multi-sited and digital ethnography contribute to innovation studies in the global South? African Journal of Science, Technology, Innovation and Development, 11(4), 495-503.  https://hdl.handle.net/10520/EJC-16f21248a2
Talebian, H.,  Zandevakili, S. (2015). Representation of Privacy in Social Media:Ethnography of the Iranian Facebook Users. New Media Studies., 1(1), 69-96.