بازخوانی مطالعات ناظر بر تأثیر «اسلام» بر «مدیریت» در سطح بین‌المللی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

2 استادیار، گروه مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

3 دانشیار، گروه مدیریت، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

10.30471/mssh.2025.10907.2635

چکیده

مقدمه و اهداف: مدیریت اسلامی با تمرکز بر ارزش‌های اخلاقی، توازن مادی - معنوی، و تصمیم‌گیری مبتنی‌بر شریعت، از مدیریت مرسوم که بر سود مالی، سلسله‌مراتب، و نتایج کوتاه‌مدت تأکید دارد، متمایز می‌شود. این رویکرد رهبری اخلاقی، مسئولیت اجتماعی، و تفکر بلندمدت را ترویج می‌کند؛ درحالی‌که مدیریت مرسوم به توسعه فنی اولویت می‌دهد. مدیریت اسلامی به‌دلیل پراکندگی مطالعات، با چالش پذیرش بین‌المللی روبه‌روست. فلسفه اسلامی، با منطق غنی و عمق نظری می‌تواند به‌عنوان پایه‌ای رقابتی در برابر فلسفه‌های مدرن و پست‌مدرن، نظریه‌های مدیریت اسلامی را تقویت کند. پس از انقلاب اسلامی، پژوهش‌های فارسی‌زبان در این حوزه گسترش یافته، اما پرسش‌هایی مانند سهم پژوهش‌های اسلامی در ادبیات مدیریت جهانی و کیفیت تأثیرگذاری آنها بی‌پاسخ مانده است. بررسی 3722 داده در اسکاپوس نشان‌دهنده حجم بالای مطالعات در این حوزه است؛ اما نظام‌مندسازی مفاهیم و ارائه چهارچوبی پژوهش‌محور ضروری است. این پژوهش، که پیش‌نیازی برای تحقیقات معتبر آینده در این زمینه به‌شمار می‌رود، هدف خود را شناسایی عناوین اصلی، روشن‌سازی مفاهیم کلیدی، معرفی روش‌های به‌کار‌گرفته‌شده در مطالعات مرتبط و همچنین، ارائه و تحلیلی از کشورهای پیشرو و نویسندگان برتر این حوزه قرار داده است. امید است از این طریق بتوان مدیریت اسلامی را به‌عنوان یک حوزه علمی منسجم و اثربخش به جامعه علمی بین‌المللی معرفی کرد. سؤال اصلی که این پژوهش را هدایت می‌کند، عبارت است از: بازخوانی مطالعات ناظر بر تأثیر «اسلام» بر «مدیریت» در سطح بین‌المللی چه نتایجی را دربردارد؟ فرایند طراحی این سؤال و تثبیت آن از طریق مطالعه پیشینه پژوهش، مشورت با خبرگان و استفاده از دانش موجود در حوزه مدیریت اسلامی در سطح بین‌المللی انجام شده است. با معرفی و تحلیل نظریات مدیریت اسلامی در سطح بین‌المللی و ارائه پژوهش‌های نظری و کاربردی در سطح بین‌المللی، می‌توان زمینه را برای بسط نظری و کاربردی پژوهش‌های مدیریت اسلامی فراهم کرد تا این حوزه از مرحله ذهنی (مکتب) به مرحله عینی (علم) ارتقا یابد.
روش: این پژوهش با بررسی پرسش‌های کلیدی همچون چیستی اسلام، مدیریت، و نحوه تأثیرگذاری اسلام بر مؤلفه‌های مدیریتی آغاز شده و تا تثبیت مسئله پژوهش پیش رفته است. برای پاسخ به این مسئله، روش پژوهش متناسب انتخاب شده است. در این راستا، از روش مرور نظام‌مند استفاده شده که به‌دلیل ساختار دقیق و تکرارپذیر خود، جایگاهی مهم در علوم‌انسانی به‌ویژه مدیریت دارد. با توجه به گستردگی سؤال پژوهش، رویکرد «پهنه‌کاوی» به‌عنوان یکی از انواع مرور نظام‌مند برگزیده شده است. این روش برای بررسی فراگیر ادبیات علمی، شناسایی شکاف‌های پژوهشی، و ایجاد زمینه برای مطالعات آتی مفید است. همچنین، پهنه‌کاوی می‌تواند تصویری کلی از وضعیت پژوهش‌های مرتبط ارائه دهد و  چهارچوب نظری مناسبی برای توسعه دانش فراهم آورد. در این پژوهش، مقدمات لازم برای پهنه‌کاوی از جمله بررسی پیشینه مطالعات مروری، میزان گستردگی سؤال، و کفایت منابع اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفت. 232 واژه مدیریتی و 94 واژه مرتبط با اسلام استخراج شده که در نهایت، با نظر خبرگان، 31 کلیدواژه به‌عنوان واژگان نهایی انتخاب شده است. عبارت جستجو به‌صورت ترکیبی از این واژگان و با استفاده از عملگرهای منطقی تنظیم شده است. برای اطمینان از جامعیت منابع، بازه زمانی 1970 تا 2023 و زبان انگلیسی به‌عنوان معیار محدودکننده اعمال شده است. پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر نظیر ساینس‌دایرکت، اسکاپوس، امرالد، پروکوئست و ریسرچ‌گیت برای جستجوی منابع به کار گرفته شدند. غربالگری با 19 فیلتر غربال انجام شد که شامل بررسی ارتباط عناوین، چکیده‌ها، و در برخی موارد، ارزیابی متن کامل مقالات بود. در پایان، از مجموع 3722 مطالعه اولیه، 1919 مطالعه واجد شرایط شناسایی شده که نمایانگر پهنه مطالعات علمی درباره تأثیر اسلام بر مدیریت در سطح بین‌المللی است.
نتایج: مجموعه نهایی پژوهش، دامنه گسترده‌ای از موضوعات مرتبط با کسب‌وکار و مدیریت اسلامی را شامل می‌شود؛ از بازاریابی، امور مالی و منابع انسانی تا مدیریت دانش. منابع گردآوری‌شده از مقالات علمی، فصول کتاب‌ها و مقالات کنفرانسی، از تنوع جغرافیایی بالایی برخوردار هستند. مطالعات این حوزه در ۹ عنوان اصلی طبقه‌بندی شده‌اند: اخلاق تجارت اسلامی، بازاریابی اسلامی، اصول مدیریت اسلامی، اخلاق کار، توسعه سرمایه انسانی، مدیریت ریسک، معنویت و تجارت، حمایت از مصرف‌کننده مسلمان (گواهی حلال) و دانش سازمانی اسلامی. این عناوین از تحلیل ۱۴۲ مفهوم کلیدی مستخرج از این مطالعات به دست آمده است. از منظر جغرافیایی، کشورهایی مانند اندونزی، مالزی، آمریکا و انگلستان پیشگامان تولید دانش در این حوزه هستند. اندونزی در موضوعات نوظهوری همچون رهبری اسلامی و اخلاق محیط کار اسلامی فعال بوده، و مالزی به‌ویژه در مدیریت مالی اسلامی پیشتاز است. آمریکا نیز با تعداد زیاد نشریات و نویسندگان در این حوزه، جایگاه مهمی دارد. بررسی شبکه‌های پژوهشی نشان داد که مالزی و اندونزی بیشترین تعامل علمی را با سایر کشورها دارند؛ درحالی‌که کشورهایی چون ایران، آلمان و چین ارتباطات بین‌المللی محدودی در این حوزه دارند. مصر، پاکستان و ایران از پیشگامان قدیمی و اندونزی و هند از فعالان جدید این حوزه هستند. روش‌‌های مورد استفاده در این دامنه عمدتاً کیفی بوده و ابزارهایی چون مصاحبه و پرسشنامه بیشتر به‌کار رفته‌اند. همچنین ۱۴ نویسنده برتر این حوزه معرفی شده‌اند که در صدر آنها محمد کبیر حسن با ۳۴ مقاله در زمینه مدیریت مالی اسلامی قرار دارد. سال ۲۰۲۲ با انتشار ۴۴۳ مقاله در ۷۵ نشریه علمی، به‌عنوان پربارترین سال در تاریخ مطالعات این حوزه شناخته شد.
بحث و نتیجه‌گیری: پژوهش در زمینه تأثیر اسلام بر مدیریت چیز جدیدی نیست. براساس داده‌های جمع‌آوری‌شده، این مطالعات  قبل از سال 1970 شروع شده و تا سال 2023 ادامه داشته است. این پژوهش روشن کرد که آموزه‌های اسلامی نقش مهم و تأثیرگذاری در مدیریت جهانی ایفا کرده و می‌توانند به شیوه‌ای مؤثر در ارتقای عملکرد سازمان‌ها به کار گرفته شوند. آموزه‌های اسلامی مرتبط با مدیریت، از منطقی قابل‌اتکا برخوردار بوده و ارتباط نزدیکی با علم مدیریت و طبیعت انسانی دارند. به‌این‌ترتیب، این آموزه‌ها می‌توانند بدون توجه به جهت‌گیری مذهبی سازمان‌ها، در حوزه‌های مختلف تجارت و مدیریت مفید واقع شوند. همچنین، روشن کرد اصول مادی‌گرایانه مدیریت غربی نیز می‌تواند با اندیشه اسلامی ادغام شود و ابعاد جامعی به دانش مدیریت بیفزاید؛ زیرا اصول مدیریت اسلامی افزون‌بر منافع مادی، بُعد معنوی را نیز دربرمی‌گیرد. برای‌مثال، این دیدگاه معنوی، انگیزش اسلامی را جامع‌تر از مفاهیم انگیزشی مکاتب غربی مانند مزلو، مک‌کللند و فروید نشان می‌دهد که عمدتاً بر جنبه مادی تأکید دارند. همچنین، روابط استخدامی در مدیریت اسلامی، با افزودن بُعد مذهبی، فراتر از قراردادهای رسمی و روان‌شناختی قرار می‌گیرند. همچنین، به نظر می‌رسد که پژوهشگران بسیاری می‌کوشند تا میزان کاربرد شیوه‌های مدیریت اسلامی در سازمان‌ها را در سراسر جهان بیابند. یک روند نوظهور در دهه دوم قرن بیستم مشاهده شده است که به‌طور تجربی اثربخشی آموزه‌های اسلامی مربوط به مدیریت در سازمان‌ها را ثابت می‌کند. فرضیه‌ای مبنی‌بر اینکه آموزه‌های اسلامی بدون توجه به جهت‌گیری مذهبی سازمان در تجارت مفید هستند، زمینه وسیع‌تری را برای پژوهش فراهم می‌کند و نتیجه آن به دانش موجود در مورد مدیریت کمک بیشتری می‌کند. داده‌های به‌دست‌آمده اهمیت ادغام اصول و ارزش‌های اسلامی در شیوه‌های مدیریتی و سازمانی را برجسته کرده و نشان می‌دهند که همسویی این شیوه‌ها با آموزه‌های اسلامی می‌تواند تأثیر مثبتی بر مدیریت داشته باشد. این پژوهش، بستر مناسبی برای پژوهش‌های عمیق‌تر در این حوزه فراهم نموده است. در نهایت، این پژوهش روند رو به رشد مطالعات مدیریت اسلامی را آشکار و بر ضرورت انجام مطالعات نظام‌مند در این حوزه تأکید می‌کند.
تعارض منافع: در این پژوهش تعارض منافع وجود ندارد.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن

    * نهج‌البلاغه

    1. حسینی مشهدی، سیدصدرالدین، و حسین‌زاده، محمدمهدی (1395). تبیین طرح کلی دانش مدیریت اسلامی. مجله اسلام و مدیریت، 5(8-9)، 5-28.
    2. عابدی جعفری، حسن، نوه ابراهیم, عبدالرحیم، و پیرملکی، پویا (1397). دین و مدیریت: مطالعه سیستماتیک و ارائه مدلی مفهومی. تهران: دانشگاه خوارزمی.

     

    References

    1. Abedi Jafari, H., Noeh Ebrahim, A., & Pirmalaki, P. (2018). Religion and management: A systematic study and presentation of a conceptual model. Kharazmi University. [in Persian]
    2. Al-Buraey, M. A. (2005). Management principles derived from the sources of Islam. In M. Musa & S. S. S. M. Salleh (Eds.), Quality standard from the Islamic perspectives. IKIM.
    3. Alhabshi, S. O., & Ghazali, A. (1994). Islamic values and management. Institut Kefahaman Islam Malaysia.
    4. Ali, A. (2010). Islamic challenges to HR in modern organizations. Personnel Review, 39(6), 692–711.

    https://doi.org/[DOI if available]

    1. Ali, A. J. (2009). Levels of existence and motivation in Islam. Journal of Management History, 15(1), 50–65.
    2. Apriantoro, M. S., & Susanto, I. W. (2024). Exploring the landscape of Islamic management research through bibliometric analysis: Insights and implications. Contemporary Management Research, 20(1), 47–73.

    https://doi.org/10.7903/cmr.23460

    1. Arksey, H., & O’Malley, L. (2005). Scoping studies: Towards a methodological framework. International Journal of Social Research Methodology, 8(1), 19–32.

    https://doi.org/10.1080/1364557032000119616

    1. Arviah, N. (2020). Manajemen dalam Islam (Perspektif Al-Qur’an dan Hadits). Sketsaonline.Com, 5, 12.
    2. Baird, K., Hu, K. J., & Reeve, R. (2011). The relationships between organizational culture, total quality management practices and operational performance. International Journal of Operations & Production Management, 31(7), 789–814.

    https://doi.org/10.1108/01443571111144850

    1. Banning, J. H. (2005). Ecological triangulation: For qualitative meta-synthesis. Colorado State University. http://[URL]
    2. Branine, M. (2004). Human resource management in Algeria. In P. S. Budhwar & Y. A. Debrah (Eds.), Human resource management in developing countries (Vol. 5). Routledge.
    3. Briner, R. B., & Walshe, N. D. (2014). From passively received wisdom to actively constructed knowledge: Teaching systematic review skills as a foundation of evidence-based management. Academy of Management Learning & Education, 13(3), 415–432.

    https://doi.org/10.5465/amle.2013.0222

    1. Faisal, S. A. (2021). The moral dimension in Islamic management: A study of the features of management in Islam compared to some global administrations. Review of International Geographical Education Online, 11(4), 19–27.

    https://doi.org/10.33403/rigeo.800622

    1. Garcia-Zamor, J. C. (2003). Workplace spirituality and organizational performance. Public Administration Review, 63(3), 355–363.
    2. Ghani, F. A., & Apriantoro, M. S. (2023). A study of waste transaction practices and Islamic jurisprudence at Bank Sampah. ETHICA: International Journal of Humanities and Social Science Studies, 1(1), 20–27.
    3. Glass, G. V. (1976). Primary, secondary, and meta-analysis of research. Educational Researcher, 5(10), 3–8.
    4. Gough, D., Oliver, S., & Thomas, J. (2012). An introduction to systematic reviews. SAGE.
    5. Grant, M. J., & Booth, A. (2009). A typology of reviews: An analysis of 14 review types and associated methodologies. Health Information and Libraries Journal, 26, 91–108.

    https://doi.org/10.1111/j.1471-1842.2009.00848.x

    1. Green, B. N., Johnson, C. D., & Adams, A. (2001). Writing narrative literature reviews for peer-reviewed journals: Secrets of the trade. Journal of Sports Chiropractic & Rehabilitation, 15(1), 5–19.
    2. Greenhalgh, T., Robert, G., Macfarlane, F., Kyriakidou, O., & Peacock, R. (2005). Storylines of research in diffusion of innovation: A meta-narrative approach to systematic review. Social Science & Medicine, 61(2), 417–430.
    3. Grimshaw, J. (2010). A guide to knowledge synthesis. Canadian Institutes of Health Research.

    http://www.cihr-irsc.gc.ca/e/41382.html

    1. Hambali, K. M. K., Paudzi, N. H. M., & Sallam, A. N. S. M. (2022). Islamic perspective on the concepts of interaction among multicultural society. Afkar, 23(2), 249–274.

    https://doi.org/10.22452/afkar.vol23no2.7

    1. Hammoudeh, M. M. (2012). Islamic values and management practices. Gower Publishing.
    2. Hashim, J. (2009). Islamic revival in human resource management practices among selected Islamic organisations in Malaysia. International Journal of Islamic and Middle Eastern Finance and Management, 2(3), 251–267.
    3. Hashim, M. (2012). Islamic perception of business ethics and the impact of secular thoughts on Islamic business ethics. International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences, 2(3), 98–120.
    4. Hassan, N. M. N. (2005). Management principles from the Islamic perspectives. In M. Musa & S. M. S. S. M. Salleh (Eds.), Quality standard from the Islamic perspectives. IKIM.
    5. Hofstede, G. (1997). Cultures and organizations: Software of the mind. McGraw-Hill.
    6. Hosseini Mashhadi, S., & Hosseinzadeh, M. (2016). Explaining the general outline of Islamic management knowledge. *Islam and Management, 8-9*, 5–28. [in Persian]
    7. Hussain, I. S. (2007). The decline of the Muslim Ummah. Services Book Club.
    8. Ismail, S. H. S. (2010). Etika penjawat awam dari perspektif Islam. Dewan Bahasa dan Pustaka.
    9. Jabnoun, N. (2005). Islam and management. International Islamic Publishing House (IIPH).
    10. Kazak, H. (2023). Is Islamic financial management getting enough attention? A bibliometric analysis. Journal of Islamic Accounting and Business Research.

    https://doi.org/10.1108/JIABR-02-2023-0068

    1. Kettani, A. (1984). Islamic values and Western sciences. In Z. Sardar (Ed.), The touch of Midas: Science, values and environment in Islam and the West. Manchester University Press.
    2. Kvasnytska, R., Dotsenko, I., Matviychuk, L., & Oliinyk, L. (2023). Organization of management of moral risks of banking activity in a modern business environment. Lecture Notes in Networks and Systems, 487, 243–249.

    https://doi.org/10.1007/978-3-031-08084-5_18

    1. Mak, S., & Thomas, A. (2022). Steps for conducting a scoping review. Journal of Graduate Medical Education, 14(5).

    https://doi.org/10.4300/JGME-D-22-00621.1

    1. Matiaske, W., & Grözinger, G. (2010). Religion and the organization man. Management Revue, 21(1), 5–7.
    2. Md Husin, M., Aziz, S., & Iqbal, M. (2023). A bibliometric and visualization analysis of Islamic fund management research. Journal of Islamic Marketing.

    https://doi.org/10.1108/JIMA-04-2023-0116

    1. Mohd Mokhtar, S. S., Yusoff, R. Z., Abas, Z., Ahmad, H., Hussain, M. N. M., & Man@Othman, W. (2011). Aplikasi sistem pengurusan kualiti dari perspektif Islam. Penerbit UUM.
    2. Munn, Z., Peters, M. D. J., Stern, C., Tufanaru, C., McArthur, A., & Aromataris, E. (2018). Systematic review or scoping review? Guidance for authors when choosing between a systematic or scoping review approach. BMC Medical Research Methodology, 18, 143.
    3.  
    4. Nikbakht, R. (2023). Obstacles to the efficiency of cultural institutions in higher education centers. Paper presented at the First International Conference on the Revolution of Islamic Humanities. [in Persian]
    5. Pawson, R., Greenhalgh, T., Harvey, G., & Walshe, K. (2005). Realist review: A new method of systematic review designed for complex policy interventions. Journal of Health Services Research & Policy, 10(Suppl 1), 21–34.
    6. Popay, J., Roberts, H., Sowden, A., Petticrew, M., Arai, L., & Duffy, S. (2006). Guidance on the conduct of narrative synthesis in systematic reviews. ESRC Methods Programme.
    7. Prajogo, D. I., & McDermott, C. M. (2011). The relationship between multidimensional organizational culture and performance. International Journal of Operations & Production Management, 31(7), 712–735.

    https://doi.org/10.1108/01443571111144823

    1. Qamihah, J. (1996). Nilai-nilai Islam satu pengenalan (M. Rosder & M. Z. Abdullah, Trans.). Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri.
    2.  
    3. Randeree, K., & Faramawy, A. T. E. (2017). Islamic perspectives on conflict management within project managed environments. International Journal of Cross Cultural Management, 17(3), 345–363.
    4. Razimi, M. S. B. A., Noor, M. M., & Daud, N. M. (2014). The concept of dimension in human resource management from Islamic management perspective. *Middle-East Journal of Scientific Research, 20*(9), 1175–1182.
    5. Rezaian, M. (2018). Introduction to conceptual review. Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences, 17, 291–292. [in Persian]
    6. Sandelowski, M., & Leeman, J. (2012). Writing usable qualitative health research findings. Qualitative Health Research, 22(10), 1404–1413.
    7. Sarwar, S., & Abugre, J. B. (2013). An assessment of Islamic work ethics of employees in organizations: Insights from the United Arab Emirates. Problems of Management in the 21st Century, 6, 60–72.
    8. Schulz, K. F., Chalmers, I., Hayes, R. J., & Altman, D. G. (1995). Empirical evidence of bias: Dimensions of methodological quality associated with estimates of treatment effects in controlled trials. JAMA, 273(5), 408–412.
    9. Sedikides, C. (2010). Why does religiosity persist? Personality and Social Psychology Review, 14(1), 3–6.
    10. Selvarajah, C., Meyer, D., & Bose, T. K. (2018). Organisational leadership in Bangladesh: An investigation of managerial response to a change environment. Contemporary Management Research, 14(1).

    https://doi.org/10.7903/cmr.18341

    1. Shahab, M. H., Ghazali, E. M., & Mohtar, M. (2022). A systematic literature review and future research agenda for the gratification discrepancies approach. Contemporary Management Research, 18(1), 1–33.

    https://doi.org/10.7903/cmr.21583

    1. Shuriye, A. O., Che Daud, M. R., Mat Song, R., & Ismail, M. A. (2009). Islamic values on ISO 9001:2000 certified companies in Malaysia. In A. O. Shuriye (Ed.), Religious and ethical worldviews on engineering standards. ICERD.
    2. Sofyan, A. S., Abror, A., Putra, T. W., Muslihati, M., Sofyan, S., Sirajuddin, S., Katman, M. N., & Darussalam, A. Z. (2022). Crisis and disaster management for halal tourism: A systematic review. Tourism Review, 77(1), 129–145.

    https://doi.org/10.1108/TR-08-2020-0390

    1. Spiegelhalter, D., Myles, J. P., Jones, D. R., & Abrams, K. R. (1999). An introduction to Bayesian methods in health technology assessment. BMJ, 319(7208), 508–512.
    2. Symonds, W. C. (2005). Earthly empires: How evangelical churches are borrowing from the business playbook. Business Week, 78–88.
    3. Tayeb, M. (1997). Islamic revival in Asia and human resource management. Employee Relations, 19(4), 352–364.
    4. Thomas, S., Parker, A., Fortune, J., et al. (2022). Global evidence on falls and subsequent social isolation in older adults: A scoping review. BMJ Open, 12, e062124.

    https://doi.org/10.1136/bmjopen-2022-062124

    1. Weaver, G. R., & Agle, B. R. (2002). Religiosity and ethical behavior in organizations: A symbolic interactionist perspective. Academy of Management Review, 27(1), 77–97.
    2. Xia, Y., & Watson, M. (2019). Guidance on conducting a systematic literature review. Journal of Planning Education and Research, 39(1), 93–112.

    https://doi.org/10.1177/0739456X17723971

    1. Yaakub, H. (1978). Etika Islam pokok-pokok kuliah ilmu akhlaq. CV Publicita.
    2. Zain, C. R. C. M., & Zakaria, Z. (2022). Integration of Islamic management principles and values according to the Qur’an and Hadith in fostering halal governance in Malaysia. *Al-Bayan, 20*(2), 157–181.

    https://doi.org/10.1163/22321969-12340112